მანერჰაიმი

 

1917 წლის ლენინის საბჭოთა რევოლუციას მოჰყვა მისი დაპირება იმპერიის შემადგენელი ნაწილებისთვის თავისუფლების მინიჭების თაობაზე. მართლაც, რომანოვების რუსული იმპერიის დასასრულმა გამოიწვია ტალღა, რომლის ფონზეც დამოუკიდებლობა გამოაცხადა როგორც საქართველომ, ასევე ფინეთმაც. თუმცა, ისტორიის ამ გარდამტეხ მომენტზე, თავდაპირველი და შემდგომი რეაგირებები, რომლებიც ფინეთმა და საქართველომ განახორციელეს, იმდენად განსხვავებული აღმოჩნდა, რამდენადაც განსხვავებულია ამ ორი ქვეყნის ერის დღევანდელი მდგომარეობა, ამ სახელმწიფოებში დღეს არსებული ცხოვრების დონე და მათი უსაფრთხოების სტატუსი.

ბუნებრივია, როცა თავდაპირველ რეაგირებებზე ვსაუბრობ, თავისთავად მხოლოდ იმას არ ვგულისხმობ, რომ ფინეთმა დამოუკიდებლობა საქართველოსგან განსხვავებით მთელი 6 თვით ადრე – 1917 წლის 6 დეკემბერს გამოაცხადა,  არამედ ამ შუალედში და შემდგომ წლებშიც განხორციელებულ ქმედებათა მთელ იმ წყებას, რაც ფინეთმა სუვერენიტეტის გამოცხადებული ნების რეალიზაციისთვის გააკეთა.  თუმცა, ეს ე.წ.  შუალედი 1917 წლის 6 დეკემბრიდან (ფინეთის მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადება) და 1918 წლის 26 მასი (როცა საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადება მოუწია) თავისთავად მაინც მეტყველებს ერთ ისტორიულ ჭეშმარიტებაზე, ფინეთის მიერ არჩეული გზა, რომელიც გამოიხატა შეუპოვარ, უკომპრომისო სისხლისმღვრელ ომში, ძალიან სუსტის მიერ ძალიან ძლიერთან პირდაპირ დაპირისპირებაში უფრო სწორი აღმოჩნდა, ვიდრე სხვა უფრო „გონივრული“ პოლიტიკა.  ეს კიდევ ერთი მაგალითია იმისა, რომ თავისუფლება მხოლოდ უკომპრომისო ბრძოლით და არა რაიმე სახის „გონივრული კომპრომისებით“ მოიპოვება, და რა თქმა უნდა  მაგალითი იმისა, რომ თავისუფლების გამოგლეჯა ყოველთვის შენზე ბევრად უფრო ძლიერის, დიდის და მდიდრისგან გიწევს. მაგალითია იმისა რომ თავისუფლებისთვის მებრძოლები იღებენ მდგრად თავისუფლებას განსხვავებით მათგან, ვინც თავისუფლების მიღებას წყალობასავით ელოდებიან.

თუმცა, ამჯერად მინდა ვისაუბრო არა სახელმწიფოებრივი პოლიტიკის ავკარგიანობაზე რომელიმე კონკრეტული ქვეყნის მაგალითების შედარებით, არამედ მინდა რამოდენიმე სიტყვა ვთქვა იმ ფაქტორზე, რომელმაც ფინეთის, ერთი შეხედვით უიმედო, უაზრო, უპერსპექტივო თავგანწირვა გარდაქმნა წარმატებად და გამარჯვებად, ასეთი ერთ-ერთი უმთავრესი, თუ არა ყველაზე მთავარი ფაქტორი კი ნამდვილად იყო კარლ გუსტავ მანერჰაიმი. და ვფიქრობ, არანაირი აზრი არ აქვს იმაზე დავას, თუ ვის უფრო გაუმართლა, ფინეთს რომელსაც ჰყავდა მანერჰაიმი თუ მანერჰაიმს, რომელსაც ჰყავდა ფინელი ხალხი.

„ერთადერთია ფინეთი – შესანიშნავი, უფრო მეტიც, ბრწყინვალე ფინეთი – ფინეთი, რომელიც მოქცეულია უდიდესი საფრთხის კლანჭებში, რომელიც გვიჩვენებს თუ რა შეუძლია გააკეთონ თავისუფალმა ადამიანებმა. შთამბეჭდავია ფინეთის მიერ კაცობრიობისთვის გაწეული სამსახური. ფინეთმა, მთელი მსოფლიოს დასანახად გააშიშვლა წითელი არმია და წითელთა საჰაერო ძალები. არქტიკულ სარტყელში წარმოებულმა სასტიკი ბრძოლის რამოდენიმე კვირამ დაამსხვრია საბჭოთა კავშირთან დაკავშირებული უამრავი ილუზია“ –  ეს სიტყვები 1940 წლის 20 იანვარს წარმოთქვა იმ დროს დიდი ბრიტანეთის სამხედრო-საზღვაო მინისტრმა უინსტონ ჩერჩილმა, ადამიანმა რომელიც მორალურად მხარს უჭერდა წლებით ადრე ფინეთის ბრძოლას თავისუფლებისთვის, მიუხედავად იმისა რომ მაშინ სამთავრობო კაბინეტს გარეთ მყოფს არ შეეძლო პრაქტიკული  დახმარების გაწევა (თავისუფლების ომი), ადამიანმა რომელიც აღფრთოვანებული იყო ამ სიტყვების წარმოთქმისას, ანუ მაშინ როცა ს.ს.რ.კ ფინეთში შეიჭრა, ხოლო გერმანიამ და ს.ს.რ.კ-მ პოლონეთი შუაზე გაიყვეს (სსრკ-ფინეთის ომი), ადამიანმა, რომელიც ამ სიტყვების წარმოთქმიდან სულ რაღაც ერთ წელიწადში, როგორც პრემიერ-მინისტრი პრაქტიკულად „ფორმალურ“ ომს გამოაცხადებს კვლავ საბჭოეთის წინააღმდეგ, მაგრამ ამავდროულად ნომინალურად ჰიტლერის მოკავშირე ფინეთს (II მსოფლიო ომი).  რაც მთავარია, ზემოთ ნახსენებ სამ ომში, ფინეთის არმიას და არ გადავაჭარბებთ თუ ვიტყვით, ფინელ ხალხს სათავეში ედგა კარლ გუსტავ მანერჰაიმი, რომელიც მიუხედავად მსოფლიო  ძალთა კონფიგურაციისა სამივე ომში ხელმძღვანელობდა ფინეთის სახელმწიფოს სუვერენიტეტის იდეით და იბრძოდა მხოლოდ ფინელი ხალხის მდგრადი თავისუფლებისთვის, იბრძოდა შეუპოვრად, დაუღალავად და ნებისმიერ ფასად.

და არის კიდევ ერთი რამ, მიუხედავად იმისა, თუ რამდენად სამწუხაროა, თუმცა  ფაქტი კი ნამდვილად არის, ამ სამი ომიდან ორში ქართველებს ფინელების წინააღმდეგ მოგვიწია ბრძოლამ. ყველაზე გულსატკენი ის არის, რომ სწორედ ჩერჩილის სიტყვაში ნახსენებ  ე.წ. „ზამთრის ომში“, არა მხოლოდ აგრესიის ინიციატორი იყო საქართველოდან, სტალინის სახით, არამედ ათასობით რიგითი ჯარისკაცის სახით საბჭოთა კავშირი იყენებდა ჩვეულებრივ ქართველებს ფინეთის თავისუფლების მოსაგუდად.

 

ცხოვრება რომანოვების იმპერიაში

 

მანერჰაიმი დაიბადა 1867 წელს ფინეთში, რომელიც უკვე რუსეთის იმპერიის დიდ სამთავროდ იწოდებოდა, მას იმპერიაში  განსაკუთრებული სტატუსი ჰქონდა და ფინეთის დიდი მთავარიც თვით რუსეთის იმპერატორი იყო. ეს თითქოს ერთგვარი პატივი და პრივილეგია უნდა ყოფილიყო იმპერიაში შემავალი ერებისთვის, თუმცა ეს „პრივილეგია“ , უპირველეს ყოვლისა, გამოწვეული იყო ფინეთის სტრატეგიულ-გეოგრაფიული მდებარეობით და რა თქმა უნდა არანაირი კავშირი არ ჰქონდა ფინელი ერის, მისი ენის და კულტურის პატივისცემასთან. საქართველოც იმავე იმპერიის ნაწილი იყო, მისი ერთგვარი „სასაზღვრო ბასტიონი“, მაგრამ უკიდურეს სამხრეთში, იმპერიის პოლიტიკური ცენტრიდან ათასობით კილომეტრით დაშორებული. ფინეთი კი ამგვარივე „სასაზღვრო ბასტიონი“ იყო, მაგრამ ეს გეოგრაფიული ბასტიონი მდებარეობდა იმპერიის მეორე მხარეს, მის უკიდურეს ჩრდილო-დასავლეთში და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, ის იმპერიის დედაქალაქის უშუალო მომიჯნავე ტერიტორიას წარმოადგენდა, ეს კარიბჭე იყო, რომლიდანაც პირდაპირ დედაქალაქის პეტერბურგის ზღურბლზე იდგა.

„დიდი სამთავროს პატივი“ ფინეთმა 1809 წელს, იმპერატორ ალექსანდრე I-ის კონსტიტუციური შეთანხმებით მოიპოვა, როცა იმპერატორმა ფინელი ხალხის დაცვის ფიცი დადო და თავი გამოაცხადა ფინეთის დიდ მთავრად. სინამდვილეში ამ ანექსიით, მან თითქოს საფუძველი ჩაუყარა ფინელი ხალხის დაბადებას. ასეთ განაცხადს უმარტივესი არგუმენტაცია ჰქონდა – რუსეთმა ფინეთი შვედური ბატონობისგან იხსნა. ამგვარი პოლიტიკური არგუმენტაცია, დღევანდელ რუსეთშიც კვლავ აქტუალურია, რუსული პოლიტიკა დღესაც უდაო ფაქტად მიიჩნევს, რომ ფინეთის სახელმწიფოს,  უფრო მეტიც – ერის შექმნა – ეს რუსული დახმარების შედეგია.  ალბათ, არც ის არის გასაკვირი, რომ 1809 წელს, რუსული პოლიტიკა ფინეთშიც ძალიან ბევრ ადამიანს „ხსნა“ ეგონა, მით უმეტეს თუ გავითვალისწინებთ უდიდეს პრობლემებს შვედეთთან, ნაპოლეონის ბობოქრობას კონტინენტზე და იმ ლამაზ სიტყვებს, რომელიც ალექსანდრე I-ის მანიფესტში იკითხებოდა, რომლის თანახმადაც, ფინელი ხალხი „განდიდდა და მსოფლიოს ერთა რიგს შეუერთდა“. რა თქმა უნდა ასეთი შეფასება მაშინ მხოლოდ იმპერიულ თვალთმაქცობას ემსახურებოდა, ხოლო მისი ჭეშმარიტი რეალიზაცია მომავალში სწორედ რომ რუსეთთან გადატანილი ომების შემდეგ გახდა შესაძლებელი. ალბათ არავინ იფიქრებს, რომ ზემოთ ნახსენები ანექსიის პოლიტიკა გეოგრაფიული განზომილების გამო საქართველოში მიმდინარე პარალელური მოვლენებისგან განყენებული იყო, რადგან სიტყვები „ალექსანდრე I” და „მანიფესტი“ ხომ ძალიან ბევრის მთქმელია საქართველოსთვისაც. ეს ხომ სწორედ ის ალექსანდრე I-ია, რომელმაც აღწერილ ფინურ მოვლენებზე 8 წლით ადრე, ტახტზე ასვლის პირველსავე წელს ანუ 1801 წელს გამოსცა „მანიფესტი“ ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებისა და რუსეთთან შეერთების თაობაზე. სწორედ მისი მმართველობის პერიოდში 1803 წელს ოდიშის სამთავროს რუსეთის ქვეშემდომობის მიღებამ მოუწია. 1804 წელს მთიულეთის ანტირუსული აჯანყება ჩაახშეს, 1810 წელს კი უკვე იმერეთის სამეფო გააუქმა, ამავე იმპერიის პოლიტიკას შეეწირა გურიის და აფხაზეთის სამთავრობოებიც. ალექანდრე I-ის ანგარიშზეა 1811 წელს საპატრიარქო ტახტის გაუქმება და ეგზარქოსის თანამდებობის შემოღება ჯერ აღმოსავლეთ, ხოლო მოგვიანებით 1814 წელს დასავლეთ საქართველოში. მოკლედ, ეს ის იმპერატორია, რომელმაც საქართველოს სრულ ანექსიას მოთაფლვით, მოტყუებით და ძალის გამოყენებით „ჩინებულად“ გაართვა თავი. სწორედ ამ პოლიტიკას როგორც ფინეთის, ასევე საქართველოსთან  მიმართებაში რუსეთში დღემდე უწოდებენ „გადარჩენას“, „ხსნას“ და ამისთვის მადლობასაც დღემდე ითხოვენ.

ასეთი იყო ის იმპერია, რომელშიც დაიბადა მანერჰაიმი, მისი ოჯახის ფესვები სავარაუდოდ გერმანიიდან ან ჰოლანდიიდან უნდა მოდიოდეს, თუმცა ფინეთში ეს უკვე იყო შვედურ ენოვანი არისტოკრატიის ნაწილი. მანერჰაიმის მშობლიური ენაც შვედური იყო, ფინური მან ცხოვრების მეორე ნახევარში ისწავლა და სიცოცხლის ბოლომდე ფინურად „უცხოური აქცენტით“ საუბრობდა, შეიძლება პარადოქსულად ჟღერდეს, მაგრამ XX საუკუნის ყველაზე დიდ ფინელს, რომელიც ფლობდა შვედურს, რუსულს, ფრანგულს, გერმანულს და ინგლისურს, ფინური არ გამოსდიოდა სრულყოფილად, რაც მისთვის პრაქტიკულ და პოლიტიკურ დაბრკოლებად იქცა, რომ არაფერი ვთქვათ იმაზე რომ დამოუკიდებლობისთვის ომის დროს, ანუ იმ პერიოდში როცა ის ძალიან ცუდად ფლობდა ფინურს და მართავდა ფინურ თავდაცვით ძალებს, ენის პრობლემა ყოველდღიურ სამხედრო საქმიანობაში ყველაფერს ერთბაშად ართულებდა.

მანერჰაიმი ბავშვობიდან სულაც არ ოცნებობდა სამხედრო კარიერაზე, მისი სტიქია ზღვაოსნობა და მოგზაურობა იყო, თუმცა ბედმა ისე ინება, რომ მშობლების გარეშე დარჩენილი, ბიძამისმა ფინურ კადეტთა სკოლაში შეიყვანა. იმ დროს ფინეთს ჯერ კიდევ ჰქონდა საკუთარი სამხედრო სასწავლებლები და გარკვეული სახით ფინური არმიაც არსებობდა. ეს ალექსანდრე I-ის და დიდი სამთავროს სპეციალური ავტონომიის პერიოდის ნარჩენი იყო, რომელსაც ცოტა ხნის სიცოცხლისუნარიანობა თუ დარჩენოდა. ასე რომ, 13 წლის კარლ გუსტავ მანერჰეიმი უკვე კადეტთა სკოლის მოსწავლე იყო, თუმცა ცუდი მოსწავლე, ძალიან ზარმაცი, მოუწესრიგებელი, ჩხუბისთავი კადეტი იმ დონემდე თავხედობდა, რომ კლასიდან ფანჯრიდან გადიოდა და არა კარიდან. ხოლო ერთხელაც, როცა ყოველგვარი ნებართვის გარეშე სასწავლებელი დატოვა, უკვე მისი გარიცხვის საკითხიც გადაწყდა. ამ მოვლენის შემდეგ მისთვის სამხედრო კარიერის ერთადერთ გზად სწავლის რუსეთში გაგრძელება რჩებოდა.

მანერჰაიმი კავალერიის სკოლაში

ასე რომ, 1886 წელს ფინური კადეტთა კორპუსიდან გარიცხულმა, 1889 წელს დაამთავრა კავალერიის სკოლა სანკტ-პეტერბურგში. თუმცა ვერ ვიტყვით, რომ ამან მისთვის ბრწინვალე სამხედრო კარიერის გზა გახსნა. ასე ნამდვილად არ იყო, უპირველეს ყოვლისა მან სამხედრო სასწავლებლიდან გამოიტანა ოფიცრის ყველაზე დაბალი რანგი – უმცროსი ლეიტენანტი, უფრო მეტიც, ვერც მოგვიანებით შეძლებს ის სამხედრო განათლების აკადემიური კურსის სრულყოფას და ვერც მაღალი რანგის ოფიცრების სამჭედლოს – გენერალური შტაბის აკადემიის გამოცდების ჩაბარებას. მოგვიანებით სწორედ ამ გარემოების გამო, რუსეთის იმპერიის მიერ წამოწყებულ ომებში ის არასდროს იქნება იმ შტაბის ოფიცერთა შორის, რომლებიც სამხედრო-სტრატეგიულ გადაწყვეტილებებზე იმსჯელებენ და მისი სამხედრო კომპეტენცია ტაქტიკურ გადაწყვეტილებებს არ გასცდება. თუმცა მაშინ ადრეულ 1889 წელს კავალერიის სკოლის დასრულებისას მის მთავარ ოცნებად –  დარჩენილიყო და ემსახურა იმპერიულ გვარდიაში, კიდევ ერთი წინაღობა შეხვდა. ეს მისი მძიმე ფინანსური მდგომარეობა იყო. იმპერიულ გვარდიაში სამსახური უზარმაზარ ხარჯებს მოითხოვდა თვითონ მოსამსახურეებისგან, მათ მიერ უნიფორმაზე, საცხოვრებელზე, საკვებზე გასაწევი ხარჯები მრავალგზის აღემატებოდა იმ ჯამაგირს, რასაც გვარდიელები იღებდნენ. ხოლო მანერჰაიმის ბიძამ კი, რომელიც აფინანსებდა მის ცხოვრებას იმპერიის დედაქალაქში, ერთდროულად ვერც შეძლო და არც ჩათვალა განსაკუთრებით საჭიროდ მისთვის ასეთი ფინანსური დახმარების გაწევა. ასე რომ მანერჰაიმი პეტერბურგის ნაცვლად პოლონეთში აღმოჩნდა სამხედრო სამსახურის გაგრძელების მიზნით. მართალია ის დიდხანს არ დარჩენილა პოლონეთში და უკვე 1891 წელს მოახერხა საკუთარი ოცნების აღსრულება და დაბრუნება პეტერბურგში სწორედ რომ იმპერიულ გვარდიაში სამსახუროდ, რა თქმა უნდა ისევ ბიძის და ოჯახის ფინანსური და სანაცნობო წრის დახმარებით. თუმცა, პოლონეთში მოკლეხნიანი სამხედრო სამსახურის განმავლობაში მან მოახერხა იმის დანახვა, რაც მანამდე არ ენახა. ეს რუსიფიკაციის შედეგი იყო, რომელსაც ფინეთი ჯერჯერობით გადარჩენოდა, ხოლო პოლონეთში, ბალტიისპირეთის ქვეყნებში, უკრაინასა და მოლდოვეთში ეს პოლიტიკა უკვე შედეგებს იმკიდა. პოლონეთი დაყოფილი იყო პროვინციებად, რომელსაც პეტერბურგიდან დანიშნული რუსი სამხედროები მართავდნენ. ნებისმიერი დაუმორჩილებლობა უკვე კარგა ხანი იყო, რაც ძალის გამოყენებით იხშობოდა. პრაქტიკა იყო აჯანყებულთა ლიდერის სიკვდილით დასჯა და ათასობით აჯანყებულის ციმბირში გადასახლება. პოლონეთსა და ყველა სხვა ნახსენებ სახელმწიფოში რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიაც ჩვეულებრივი საოკუპაციო ინსტრუმენტი იყო, რომელიც ადგილობრივ სხვა ქრისტიანულ ეკლესიეებზე სრული ბატონობის მოპოვებას ცდილობდა, იქნებოდა ეს ამ ეკლესიების დახურვა თუ მათი ქონების მიტაცება.

დენთის ეპოქის უეცარი ქარიშხალი

„ფრანგების შემოსევა უეცარ ქარიშხალს ჰგავდა, რომელმაც ყველაფერი თავდაყირა დააყენა“ – ეს სიტყვები ეკუთვნის ფრანჩესკო გვიჩარდინის, მაკიაველის მეგობარს, იტალიელ დიპლომატს და ისტორიკოსს, რომელსაც მოუწია ცხოვრებამ დენთის ეპოქის გარიჟრაჟზე, სწორედ მაშინ როცა ფრანგების შეჭრით იტალიაში პრაქტიკულად დაიწყო დენთის რევოლუცია, რაც თავის მხრივ აღმოჩნდა ომის თამანედროვე ფორმებზე გადასვლის გრძელვადიანი, მრავალსაუკუნოვანი პროცესის საწყისი ეტაპი. ომის წარმოების თანამედროვე ფორმები იმ დიდი ტრანსფორმაციის შედეგია, რომელიც სათავეს რენესანსის ეპოქიდან იღებს.

ომის ტრანსფორმაციის ეს 500 წლიანი პროცესი კი თავის მხრივ შედგება რამდენიმე სამხედრო რევოლუციისგან, რომელთა მნიშვნელობის თაობაზე მეცნიერები და ისტორიკოსები ცალსახად თანხმდებიან, მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს განსხვავებული შეხედულებები სხვადასხვა რევოლუციის, ამ შემთხვევაში კი დენთის რევოლუციის როგორც დაწყებისა და დამთავრების, ასევე მისი მიმდინარეობის გეოგრაფიული არეალის თაობაზე.

უშუალოდ კონცეფცია ევროპაში მომხდარი დენთის რევოლუციის თაობაზე პირველად მაიკლ რობერტსმა წამოაყენა 1955 წელს შვედეთის მეფე გუსტავ ადოლფთან დაკავშირებულ სტატიაში. ამ კონცეფციის თანახმად XVI-XVII საუკუნეებში მიმდინარე ურთიერთდაკავშირებულმა პროცესებმა გარდაქმნა როგორც ომის წარმოების ფორმები, ასევე ომის მწარმოებელი სუბიექტი – სახელმწიფო. დენთის მიერ გამოწვეულმა შოკმა სამუდამოდ ჩაანაცვლა ბრძოლის ველზე მანამდე დომინანტი ხის თუ ლითონის მექანიკური ძალა, ამ ფონზე კი ფეოდალური კავალერიის ტაქტიკის ჩანაცვლებამ ქვეითი ჯარის ტაქტიკით გამოიწვია ერთი მხრივ არმიების მასობრივი ზრდა, მეორე მხრივ კი ამ არმიებისთვის საჭირო სახელმწიფოს ადმინისტრაციული და ფინანსური სტრუქტურების გარდაქმნა. რობერტსის თანახმად ზემოთ აღწერილმა პროცესმა კულმინაცია 1560-1660 წლებში შვედურ არმიასა და სახელმწიფოში განიცადა. მიუხედავად იმისა, რომ რობერტსი ითვლება დენთის რევოლუციის კონცეფციის ფუძემდებლად და მისი შეხედულება ფართოდაც არის გაზიარებული, არსებობს საკმაოდ ცნობილი განსხვავებული არგუმენტებიც, მაგალითად ისეთი, რომლის ავტორიც არის ჯოფრი პარკერი, რომლის მტკიცებითაც ჯერ კიდევ რობერტსის მიერ ნახსენებ ეპოქამდე, კერძოდ კი 1560-იან წლებამდე კარგა ხნით ადრე იყო დაწყებული აღნიშნული რევოლუცია და მისი აზრით ეს არა შევედეთში, არამედ ესპანეთში მოხდა. მისი მტკიცებით 1570 წლისთვის ესპანეთს უკვე ჰყავდა მასიური მუდმივი არმია, რომელსაც გააჩნდა დაფინანსების, წვრთნის, ლოჯისტიკის და მართვის ადეკვატური სტრუქტურა. უფრო მეტიც, ამ ორი განსხვავებული შეხედულების გარდა არსებობს პირობითად მესამე შეხედულებაც, რომლის სამაგალითო წარმომადგენლად ჯერემი ბლექი შეიძლება დასახელდეს. ეს უკანასკნელი საერთოდაც მიიჩნევს რომ აღნიშნულ რევოლუციას ადგილი ჰქონდა რობერტსის მიერ აღწერილი ეპოქიდან ერთი საუკუნის შემდეგ.

მიუხედავად იმისა, რომ ზემოთ აღწერილი განსხვავებები ნამდვილად საინტერესოა, მათ შორის შეუთანხმებლობა სრულებითაც არ არის გაუგებარი, თითოეული მათგანი სწორედ იმ ეპოქაზე სპეციალიზირდება, რომელშიც დაინახა დენთის რევოლუციის მთავარი მახასიათებლები, რობერტსი – ჩრდილოეთ ევროპაზე გუსტავ ადოლფის ეპოქაში, პარკერი – მეთექვსმეტე საუკუნის ესპანეთზე, ბლექი კი XVII-XVIII საუკუნის ევროპაზე. სწორედ ამ თვალსაზრისს ითვალისწინებს მკვლევართა უმრავლესობა. თუმცა სრულებითაც არ არის რთული შეთანხმება იმ ფაქტზე, თუ როდის ჰქონდა ადგილი დენთის ეპოქის პირველ, ტექნოლოგიური თვალსაზრისით ინოვაციურ ომს – ასეთი ომის პირველი მერცხალი იყო 1494 წელს იტალიაში შეჭრილი საფრანგეთის მეფე შარლ VIII. ამ ელვისებურმა ომმა, რომელსაც მაშინ თანამედროვეებმა „უეცარი ქარიშხალი“ უწოდეს მართლაც ყველაფერი თავდაყირა დააყენა და საფუძველი ჩაუყარა პოლიტიკური, სოციალური თუ სამხედრო წესრიგის ფუნდამენტური ცვლილებების შეუქცევად პროცესს. ცალსახად შეიძლება ითქვას რომ 1494 წელი არის ომის ისტორიაში ნიშნული, რომელიც აღნიშნავს შუასაუკუნებრივი ომის ეპოქის დასასრულს და თანამედროვე ომის წარმოების ეპოქის დასაწყისს. ასეთი მიდგომა შესანიშნავად ერწყმის ფრანსის ბეკონის საყოველთაოდ ცნობილ მოსაზრებას, რომლის თანახმადაც თანამედროვეობა სიახლეთა ტრიომ – დენთმა, საოკეანო ნავიგაციამ და საბეჭდმა დაზგამ მოიტანა.

შვედეთის მეფე გუსტავ ადოლფუსი 1594-632

თანამედროვეობა ომში ნამდვილად დენთმა მოიტანა, თუმცა სამხედრო სფეროში რევოლუციები ერთ დღეში ნამდვილად არ ხდება. არც დენთის რევოლუცია მომხდარა დროის მოკლე პერიოდში, შესაბამისად ომის ტრანსფორმაციის უკანასკნელი 500 წლიანი პროცესი შეიძლება დავყოთ შემდეგ რევოლუციურ ეპოქებად:

1. დენთის რევოლუცია – 1494-1700 წლები;
2. პირველი სამრეწველო რევოლუცია 1750-1900 წლები (ამავე რევოლუციაში შედის ომის წარმოების დემოკრატიზაცია);
3. მეორე სამრეწველო რევოლუცია – 1900-1945 წლები. (აქვე იგულისხმება ატომური იარაღი, ვინაიდან „ატომური რევოლუციის“ ცალკე განხილვა ცალკე საფუძველს მოკლებულია, მიუხედავად საკუთარი დამანგრეველი ძალისა ატომურ იარაღს ნამდვილად არ მოუხდენია ომის ფორმების ისეთი ცვლილება, როგორც მაგალითისთვის ეს დენთმა ან შიდა წვის ძრავამ შეძლეს);
4. ინფორმაციული რევოლუცია – 1970 წლიდან დღემდე (სხვა რევოლუციისგან განსხვავებით, ამ რევოლუციის საბოლოო შედეგი ჯერაც არ არის ცნობილი, მიუხედავად იმისა, რომ ინფორმაციულ რევოლუციას მკვლევარები უკვე ყოფენ პირველ ინფორმაციულად 1970-2000 წლებში და მეორე ინფორმაციულად, რომელიც დღეს მიმდინარეობს).

ელიოტ კოენი – უმაღლესი მთავარსარდლობა: სამხედროები, პოლიტიკოსები და ლიდერობა ომის დროს

 

სამხედრო-პოლიტიკური ბიბლიოთეკის მთავარი ამოცანა ქართული სამხედრო სტრატეგიული აზროვნებისთვის ბიძგის მიცემა და განვითარებაა. ბუნებრივია, ამ სერიაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი დაეთმობა სამოქალაქო და სამხედრო პირთა ურთიერთ­თანამშრომლობას, ამ მიმართულებით არსებული რელევანტური ისტორიის შესწავლას, ანალიზს და დებატებისა და დისკუსიებისთვის საკითხების მონიშვნას. ქართული სამხედრო აზროვნება არა მარტო ფუნდამენტური სამხედრო-სტრატეგიული ხედვების ნაკლებობას განიცდის, არამედ სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების ელემენტარული კულტურის დეფიციტსაც. ბუნებრივია, ამას აქვს ობიექტური მიზეზები, რაც უპირველეს ყოვლისა საქართველოს საბჭოთა წარსულითაა განპირობებული. თუმცა, სამწუხაროდ, დამოუკიდებლობის სამი ათწლეულის ისტორიაც არ იძლევა კმაყოფილების საფუძველს, პირიქით – შეიძლება ითქვას, რომ საქართვლოს დამოუკიდებლობიდან დღემდე ქართული სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობები ერთ დიდ პრობლემურ ციკლს წარმოადგენს.

პროფესიულ წრეებში გაბატონებულია სამხედრო სტრუქტურების სამოქალაქო კონტროლის აუცილებლობის იდეა ისე, რომ არც პოლიტიკურ სპექტრს და არც სამხედრო ელიტას ბოლომდე ზუსტად არ ესმის, სად შეიძლება გაიმიჯნოს პოლიტიკური და სამხედრო საქმიანობა. განსაკუთრებით დრამატულია ინსტიტუციური  გაურკვევლობა ქვეყანაში, რომელიც პრაქტიკულად ომის პირობებში იმყოფება. ჩვენი დღევანდელობა პოლიტიკურ-სამართლებრივი თვალსაზრისით არ იძლევა მკვეთრ პასუხებს კითხვებზე, თუ რა როლი უნდა შეასრულოს ქვეყნის პრეზიდენტმა, პრემიერ-მინისტრმა, თავდაცვის მინისტრმა და გენერალური შტაბის უფროსმა რეალური ომის პირობებში. უფრო კონკრეტულად რომ ვთქვათ, არც ერთ ქართველ ოფიცერსა და პოლიტიკოსს არ შეუძლია თქვას, რა უნდა აკეთოს საომარი მოქმედებების დროს ქვეყნის თავდაცვის მინისტრმა, და რაოდენ პარადოქსულიც უნდა იყოს საპარლამენტო მმართველობის სისტემაში, არც პრემიერ-მინისტრის ფუნქციებია ნომინალურად გარკვეული.

ეს ინსტიტუციური გაურკვევლობა არ არის მხოლოდ კანონმდებლობის ხარვეზებით გამოწვეული დროებითი მოვლენა. პრობლემის მთავარი არსი სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების „ქართულად აღქმის“ საკითხია, უფრო სწორად ის, რომ ეს ურთიერთობები არ არის გააზრებული ჩვენი რეალობის, კულტურის და პრაქტიკის ანალიზის ჭრილში. სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობებზეც, ისევე როგორც სხვა ბევრ ფუნდამენტურ სამხედრო საკითხზე, რატომღაც საქართველოში ნორმადაა მიღებული „მოდური“ ფრაზების საფუძველზე სტანდარტების ჩამოყალიბება. ამიტომაც დღეს თითქმის უალტერნატივო კონცეფციად შეიძლება ჩაითვალოს ერთადერთ ფრაზად მოწოდებული იდეა: „პოლიტიკოსები არ უნდა ჩაერიონ სამხედრო საქმეებში“; თუმცა, ზუსტად ვერავინ განმარტავს, თუ რას შეიძლება ნიშნავდეს ეს თანამედროვე საქართველოსთვის. როგორ შეიძლება წარმოვიდგინოთ ქვეყნის უმაღლესი მთავარსარდლის მხრიდან არმიისთვის პოლიტიკური ამოცანის დასახვის შემდეგ მოვლენების განვითარება, როგორ ვხედავთ უშუალოდ ომისას უმაღლესი მთავარსარდლის როლს, რას ველოდებით მისგან – რაიმე ქმედებას თუ სრულ უმოქმედობას სამხედრო ოპერაციის მიმდინარეობისას?

ჩვენს საზოგადოებაში გაბატონებულია კიდევ ერთი თეზისი, რომ, მაგალითად, გენერალური შტაბის მეთაური უნდა აკმაყოფილებდეს ერთადერთ მთავარ კრიტერიუმს – იყოს „პროფესიონალი სამხედრო“ ისე, რომ არც დაინტერესდეს ქვეყნის პოლიტიკური ხელმძღვანელობა მისი მხრიდან ხელისუფლების პოლიტიკისადმი ლოიალობით. რა შეიძლება ასეთმა ვითარებამ გამოიწვიოს აქტიური ომის პირობებში, თუ დავუშვებთ, რომ ქვეყანას მართავს ლეგიტიმურად არჩეული პოლიტიკური გუნდი, მაგრამ გენერალიტეტი უსაფრთხოების სფეროში ხელისუფლების მიერ გატარებულ პოლიტიკას „შეცდომად“ მიიჩნევს?

ეს კითხვები აუცილებლად უნდა დავსვათ, რათა თვალი გავუსწოროთ რეალობას და არ შემოვიფარგლოთ მხოლოდ ლამაზი, აკვიატებული ფრაზებით, რომლებიც სადღაც წაგვიკითხავს და მიგვაჩნია, რომ სწორი იქნება, თუ დავეთანხმებით, მაგრამ სინამდვილეში შესაძლოა წარმოდგენაც არ გვქონდეს, როგორ მუშაობენ ეს კონცეფციები, განსაკუთრებით კი საომარი კრიზისების დროს. ჩვენი მხრიდან ყურადღებას იმსახურებს ერთი მხრივ პოლიტიკოსთა დამოკიდებულება შეიარაღებული ძალებისადმი, მეორე მხრივ კი სწორედ სამხედრო წრეების დამოკიდებულება პოლიტიკური მმართველისადმი. საქართველოს უახლოესმა ისტორიამ პოლიტიკოსთა დიდ ნაწილში ერთგვარი შიში დაბადა ქართველი სამხედრო დანაყოფების მიმართ, რასაც საფუძვლად 90-იან წლებში, არმიის ფორმირების პირველსავე თვეებში მომხდარი სამხედრო გადატრიალება უდევს საფუძვლად, რომელიც თავის მხრივ კი იყო ყველაზე მასშტაბური, მაგრამ არა ერთადერთი ანტისახელმწიფოებრივი გამოხდომა ქართულ სამხედრო ფორმაში გამოწყობილი დანაყოფების მხრიდან. სამწუხაროდ, საქართველოს ისტორიაში უწყვეტ პრაქტიკულ გამოცდილებად არა მარტო სამხედრო კონფლიქტები, არამედ სამხედრო აჯანყებებიც იქცა. მიუხედავად არმიის მეგობრის პოზიციისა, ვფიქრობ, ამ მახინჯ ფენომენზე საუბარი უფრო მიზანშეწონილია, ვიდრე მისი უგულებელყოფის გზით ქართველი სამხედრო სპეციალისტებისთვის მხოლოდ ტაშის დაკვრა. მხოლოდ ამ პრაქტიკის განადგურებით შეიძლება ჯანსაღი და ეფექტური სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების აწყობა. არანაკლებ ყურადღებას იქცევს ქართული სამხედრო წრეების პირადი დამოკიდებულებები ქვეყნის პოლიტიკური ლიდერებისადმი და განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანია ეს „მოვლენა“ ისევ და ისევ საომარი მოქმედებების დროს. ქართველ სამხედროებშიც არსებობს ერთი საპასუხო ტრენდი ქართველი პოლიტიკური ლიდერებისადმი – თითქმის ყველა სამხედრო ინტერესდება, მიუღია თუ არა კონკრეტულ პოლიტიკურ ფიგურას მონაწილეობა საქართველოს რომელიმე უახლოესი წარსულის ომში, პასუხი კი თითქმის არასდროს იწვევს აღფრთოვანებას სამხედრო წრეებში.

შეიძლება ეს შეფასებები ერთგვარ დაწვრილმანებას ჰგავდეს, მაგრამ ეს არის იმ პრიმიტიული სამოქალაქო და სამხედრო ურთიერთობების მახასიათებელი, რომლის ტრადიციაც ჩვენში ჩამოყალიბდა. ყოველივე ამის ფონზე პოლიტიკური და სამხედრო იერარქიის დაუფიქრებელი, უპასუხისმგებლო, ზედაპირული გამიჯვნა მხოლოდ კონტრპროდუქტიულ შედეგებს იძლევა, ქმნის ჭაობურ ვითარებას და უფრო მეტიც, ის შეიძლება ნებისმიერი სამხედრო კრიზისის დროს დაუძლეველ პრობლემად იქცეს ეროვნული უსაფრთხოებისთვის. დღევანდელობას სჭირდება პოლიტიკოსების მხრიდან არმიისადმი ნაკლები შიში და ოფიცრების მხრიდან პოლიტიკური ინსტიტუტებისადმი მეტი ნდობა. ამის მიღწევა კი შეიძლება ცოდნითა და განათლებით, ისტორიული ანალიზით და ილუზორული ვითარებებიდან თავის დაღწევით.

ასევე, კარგად უნდა გვესმოდეს, რომ მხოლოდ ფურცლებზე გაწერილი წესებით ვერ ჩამოყალიბდება პოლიტიკოსებისა და სამხედროთა ჯანსაღი კომუნიკაცია, აქ ადამიანურ ფაქტორებს ძალიან დიდი ფასი აქვს. რეალური ომის, მძიმე კრიზისის დროს კი შეიძლება ყველა „ფურცელმა“ დაკარგოს თავისი ძალა.

აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ ტრადიციული, ძლიერი ინსტიტუციების, შემდგარი სახელმწიფოების პირობებში ეს ურთიერთობები ბევრად უფრო სხვა ხარისხის წვრილმანებთანაა დაკავშირებული, მაგრამ პატარა, ჯერ შეუმდგარ სახელმწიფოებში სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობები მხოლოდ ჩანასახოვან დონეზეა, რომელშიც ბევრად უფრო ადვილია, თანაბრად წავაწყდეთ საფრთხეს ერთი მხრივ, არასიღრმისეულად მოაზროვნე უპასუხისმგებლო პოლიტიკოსის ჩარევით საომარ ოპერაციებში, მეორე მხრივ კი, შესაძლოა უსაფუძვლოდ თავდაჯერებულმა „პროფესიონალმა სამხედრომ“ ომს თავისი პოლიტიკური მიზანიც კი დაუწესოს.

ამიტომაც, არც უნდა გაგვიკვირდეს, რომ მაგალითად, აშშ-ისგან განსხვავებით, სრულიად სხვა დონის შეიძლება იყოს (და რიგ შემთხვევებში უნდა იყოს კიდეც) პოლიტიკური ჩარევა საქართველოში, როგორც პატარა და პრაქტიკულად ომის პირობებში მყოფ ქვეყანაში. ასეთი შეხედულების არგუმენტაცია უმარტივესია: ამერიკის ან რომელიმე ძლიერი ევროპული სახელმწიფოს ომები, როგორც წესი, მიმდინარეობს საკუთარი ტერიტორიებიდან ათასობით კილომეტრში, სადაც ნებისმიერი სამხედრო ჩავარდნა მხოლოდ სამხედრო ჩავარდნაა და არა ეროვნული სუვერენიტეტის ისეთი ხელყოფა, როგორც ეს შეიძლება გამოიწვიოს საქართველოს  ტერიტორიაზე წარმოებულმა ნებისმიერმა ომმა და რომლის ფასი პირდაპირი მნიშვნელობით ქვეყნის ყოფნა-არყოფნის საკითხი შეიძლება აღმოჩნდეს.

რაც უფრო მჭიდრო, სწრაფ, ტერიტორიული თავდაცვის ომთან გვაქვს საქმე, მით უფრო დიდი ინტენსივობით და ხარისხით შეიძლება გახდეს საჭირო პოლიტიკური ჩარევა. ასეთი ომების მიმდინარეობისას პოლიტიკური მიზნის მცირედმა მოდიფიკაციამ შეიძლება გამოიწვიოს ოპერაციულ დონეზეც კი ტაქტიკური ცვლილებების აუცილებლობა და ეს შეიძლება უშუალოდ პოლიტიკური დირექტივებიდან მიდიოდეს. მოკლედ, პატარა ქვეყნის თავდაცვა საჭიროებს არა მარტო უფრო მასშტაბურ მობილიზებას, არამედ უფრო ინტენსიურ კომუნიკაციას პოლიტიკურ და სამხედრო წრეებს შორის.

საქართველოს უახლოესი წარსულის ომის შემდგომ აქტუალური იყო ომში პოლიტიკოსთა ჩარევის საკითხი. რაოდენ პარადოქსულადაც უნდა ჟღერდეს, ამ ფორმულირების მიღმა მოიაზრებოდა მხოლოდ და მხოლოდ უარყოფითი კონტექსტი და ასეთი არგუმენტაცია ემყარებოდა „პროფესიონალი“ სამხედრო ექსპერტების ხედვებს. როგორც ხშირად, ამ შემთხვევაშიც ერთ-ერთ თანამედროვე ქართულ პრობლემასთან გვქონდა საქმე – „პროფესიონალურ არაპროფესიონალიზმთან“.

პოლიტიკური ლიდერების საომარ მოქმედებებში ჩარევის ხარისხი დღესაც დებატების საკითხია. ბუნებრივია, არ არსებობს ისეთი დოგმა, რომლის არგაზიარება ავტომატურად შეცდომად ითვლება, მაგრამ ყველაზე მთავარი ამ კონტექსტში უნიკალური, საკუთარი ეროვნული „ჩარევის დონის“ განსაზღვრაა.

კოენის „უმაღლესი მთავარსარდლობა“, ვფიქრობ, საინტერესო იქნება თითოეული ოფიცრისთვის და თავდაცვის სისტემასთან დაკავშირებული პოლიტიკოსებისათვისაც. დარწმუნებული ვარ, ამ წიგნის გაცნობით ბევრი „აღმოაჩენს“ სათავისოდ რაიმე ახალს. ეს შესანიშნავი ნაშრომია სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების სფეროში, რომელიც გვთავაზობს საკითხთან დაკავშირებულ ყველა ძირითად ხედვას, ყველაზე გავრცელებული თეორიის კრიტიკულ ანალიზს და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, გვთავაზობს ძალიან საინტერესო არგუმენტს კაცობრიობის რამდენიმე ეპოქალური ვარსკვლავის სტრატეგიული ხედვებისა და ქცევების მაგალითზე.

მიუხედავად იმისა, რომ წიგნი უშუალოდ ქართულ გამოცდილებას არ აანალიზებს, ნებისმიერი, ვინც ამ წიგნს წაიკითხავს, ბევრად ინფორმირებული დაუფიქრდება ცენტრალურ საკითხებს – რა დოზით შეიძლება პოლიტიკური ჩარევა ომის მიმდინარეობაში, რა როლი აქვს პოლიტიკურ ლიდერს ომის წარმატებაში.

ბაჩო ახალაია

 

რუსული სამხედრო დოქტრინა – გამოცხადებული იმპერიალიზმის ქრონიკა

შესავალი

რუსეთის სამხედრო დოქტრინა, განსხვავებით რაიმე ქართული ანალოგიისგან ან საქართველოს უსაფრთხოების კონცეფციისგან, ყოველთვის წარმოადგენდა სამხედრო, პოლიტიკური და აკადემიური წრეების კონსენსუსური, პრაქტიკული ერთსულოვნების პროდუქტს. ამ თვალსაზრისით, არ შეიძლება იმ ფაქტის უგულებელყოფა, რომ 1987 წლის „გორბაჩოვის სამხედრო დოქტრინა“ იყო ტიპიური გამონაკლისი, რაზეც რამდენიმე სიტყვას აუცილებლად ვიტყვი ქვემოთ.

ჩემი ამოცანაა, რუსეთის სამხედრო დოქტრინის რამდენიმე აპსექტის მცირე ანალიზი ქართული თვალთახედვიდან და უშუალოდ საქართველოს ინტერესების პოზიციიდან, რადგან ნამდვილად არსებობს განსხვავება პატარა, ოკუპირებული, უშუალო მეზობლის პრიორიტეტთა სისტემასა და უსაფრთხოების  მაღალი დოზით აღჭურვილ არა უშუალო მეზობელ სახელმწიფო ინტერესთა სისტემას შორის. საქმე იმაშია, რომ თუნდაც ჩემთვის პირადად ძალიან პატივსაცემი, მაგალითად რომელიმე ამერიკელი ან ბრიტანელი სტრატეგოსი, რუსეთის სამხედრო დოქტრინაში პრიორიტეტულად ჯერ დაინახავს საკუთარი ძლიერი უსაფრთხოების სისტემის გამოწვევას, შემდგომ ზოგად გლობალურს და ალბათ მხოლოდ შემდგომ რეგიონალურს და კიდევ უფრო გვიან დახარჯავს დროს და ენერგიას ჯერ კიდევ „რუსეთის გავლენის სფეროში“ შემავალ სახელმწიფოთა და უშუალო სამეზობლოს მცირე ქვეყნებთან დაკავშირებულ „მცირე ჩანაწერებზე.“ რა თქმა უნდა, არ მაქვს პრეტენზია, რომ რუსულ სამხედრო დოქტრინას სხვაზე უკეთესად წავიკითხავ და არც იმას ვგულისხმობ, რომ ამ თემით დაინტერესებული, მასზე მომუშავე ანალიტიკოსები და თანამედროვე დომინანტი დასავლური სტრატეგიული ანალიტიკა უგულებელჰყოფს რუსეთის სამხედრო დოქტრინაში ფიქსირებულ რომელიმე მეთოდოლოგიურ საკითხს, უბრალოდ იმის თქმა მსურს, რომ  ბუნებრივად ვერ მიექცევა თანაბარი ყურადღება კონტინენტთაშორის შეიარაღების, ბირთვული სტრატეგიული ძალების პოსტულატებს და მაგალითად ისეთ ჩანაწერს, რომელიც დოქტრინაში გადმოცემულია შემდეგი ფრაზით: „ურთიერთმოქმედება აფხაზეთის რესპუბლიკასთან და სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკასთან, საერთო თავდაცვისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მიზნით.“ ჩანაწერს, რომელიც რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს გაჩნდა არა 2010 წლის რედაქციაში, არამედ 2015 წლის შესწორებების შემდეგ.

გარდა ამისა, არსებობს კიდევ ერთი მნიშნელოვანი ფაქტორი, ეპიგრაფში მოყვანილი ფრაზა, რომელიც ეკუთვნის რუსეთის თავდაცვის მინისტრს და რომლის სულისკვეთებითაც გაჟღენთილია სამხედრო დოქტრინა, უკიდურესად განსხვავებული ჰიბრიდული ძალის ეფექტით არის აღჭურვილი სხვადასხვა ქვეყნების შემთხვევებში. მაგალითისთვის, რომ ავიღოთ საქართველოს და ჰიპოთეტურად კანადის შემთხვევა, ჩვენთან მიმართებით ამ იარაღს შეუძლია ეგზისტენციალური საფრთხის წამოჭრა, რომ არაფერი ვთქვათ შედარებით დაბალი ხარისხის სამხედრო პოლიტიკურ ამოცანებზე. კანადის შემთხვევაში კი ამ სახით მხოლოდ „რუსეთის იმიჯზე“ მუშაობაა შესაძლებელი ან მაქსიმუმ ისეთი პოლიტიკური დისკუსიების გამოწვევა, როგორიც დღეს მიმდინარეობს ამერიკაში და რომელიც არჩევნებზე ირიბი ზეგავლენის მოხდენის მცდელობაა.

არც ის უნდა იყოს გასაკვირი, რომ სრულიად განსხვავებული წონის მატარებელია დოქტრინაში ფორმულირებული თეზისი, რომლის თანახმადაც რუსეთის მოსაზღვრე სახელმწიფოებში ისეთი ხელისუფლების არსებობა, რომელიც ეწინააღმდეგება რუსეთის ინეტერესებს, გამოცხადებულია პირდაპირ სამხედრო საფრთხედ, და რა თქმა უნდა ეს ფორმულირება ეხება ექსკლუზიურად პირდაპირ მოსაზღვრე სახელმწიფოებს. მან შეიძლება მხოლოდ ირიბად, ხშირ შემთხვევებში ძალიან უმნიშვნელოდ და უმტკივნეულოდ ხელყოს გლობალური უსაფრთხოება, მაშინ როდესაც ამ მეზობელ სახელმწიფოებს რუსეთი არჩევანის უფლებას ართმევს. ასე რომ, თვითონ რუსული სამხედრო დოქტრინა არის იმ სახით აწყობილი და ფორმულირებული, რომ ის აუცილებლად ითხოვს ქართულად წაკითხვას. რუსული casus bell-ი სხვადასვხა ენაზე სხვადასხვაა.

„Умом Россию не понять,
Аршином общим не измерить:
У ней особенная стать —
В Россию можно только верить“.

Фёдор Тютчев

რუსული სამხედრო სტრატეგიული აზროვნება, რომლის პირდაპირი შედეგია ისეთი პოლიტიკური დოკუმენტი, როგორიც სამხედრო დოქტრინაა, წარმოადგენს ნამდვილ უნიკალურ, სხვებისგან განსხვავებულ თვითმყოფად მოვლენას, რასაც კულტურულ და იდეოლოგიურ ფაქტორებთან ერთად დიდწილად განაპირობებს გეოგრაფია. რუსეთის უზარმაზარი ტერიტორია და მისი განლაგების ფორმა სინამდვილეში ის უმთავრესი სირთულეა, რომელიც როგორც „ბოროტი დემონი“ დომინირებს სამხედრო აზროვნების ფორმირებაზე, მოსახლეობის უკიდურესად არაპროპორციული გადანაწილების პირობებში ქმნის მუდმივ შიშს უზარმაზარი საზღვრების მოშიშვლებულობის თაობაზე. საზღვრების მოშიშვლებულობა მართლაც შთამბეჭდავია, რუსეთში 1 კვ. კილომეტრზე სახლობს 8 ადამიანი, მაშინ როცა მაგალითისთვის გერმანიაში 1 კვ. კილომეტრზე 130 ადამიანი მოდის. ეკონომიკა, კი თავის მხრივ ამ სურათს კიდევ უფრო ამძიმებს, რუსეთში მოსახლეობის 78%-ის მიერ ათვისებულია ქვეყნის ტერიტორიის 23%,  და მთელი ქვეყნის მხოლოდ ეს 23% ქმნის მშპ-ს 70%-ს. ასეთი მოცემულობის პირობებში ალბათ არაფერია გასაკვირი, რომ წლების განმავლობაში ქვეყანას უყალიბდება ხედვა, რომლის თანახმადაც საკუთარი მიუწვდომელი ტერიტორიები და „შორი საზღვრები“ პოტენციური მოწინააღმდეგისთვის ექცია „შორად“. ამის მიღწევის საშუალებად კი იქცა „ბუფერული ზონების“ ფენომენი, რომლის გეოგრაფიულ საფუძვლებზე მოგვიანებით ეკონომიკურ-პოლიტიკური შემადგენელიც დაშენდა. პარადოქსია, მაგრამ რუსეთს საკუთარი დაუცველი ფართო საზღვრები პირიქით უბიძგებს „ბუფერული ზონების“ სახით მისი არაოფიციალური საზღვრების გაფართოებისკენ. მისთვის ნებისმიერი უშუალო მეზობელი წარმოადგენს ერთგვარ „ცოცხალ ფარს“, საზღვრებს საზღვრებისთვის. ამ შეხედულებით აიხსნება თითქოს გაუგებარი, მუდმივი ინტერესი რუსეთის მხრიდან დამატებითი ტერიტორიების შემოერთების თაობაზე. ქვეყანას რომელსაც დედამიწაზე ყველაზე მეტი აუთვისებელი ტერიტორია აქვს, განლაგებულია დროის 11 სარტყელზე, შეუძლებელია რამდენიმე კვადრატული კილომეტრიანი წარმონაქმნის მიერთებაზე ან სხვა სახით ტერიტორიული კონტროლის სფეროში მოქცევაზე ფიქრობდეს. ასეთი აზროვნების კლასიკური მაგალითია რუსეთ-ფინეთის ომი. რუსეთმა პირდაპირი მნიშვნელობით ლენინგრადისთვის რამდენიმე კვადრატული კილომეტრის „ბუფერის“ შესაქმენლად ფართო მასშტაბიანი ომი წამოიწყო. ასეთი გარემოებებით ყალიბდება რუსული სამხედრო დოქტრინის აგრესიული ხასიათი, თუმცა ისინი სრულებითაც არ იტყუებიან როცა ამტკიცებენ, რომ ასეთ სამხედრო პოლიტიკას თავდაცვითი მიზნები აქვს, ეს პარადოქსული მწარე სიმართლეა. რუსეთს გეოგრაფია და ეკონომიკა ერთდროულად კარნახობს status quo-ს შესანარჩუნებლად აწარმოოს აგრესიული შეტევით დოქტრინაზე დაშენებული თავდაცვა. მათ უბრალოდ ასე ესმით და წამთ. ეს მუდმივად ასე იქნება, იმისგან დამოუკიდებლად ვინ არის რუსეთის ლიდერი, რადგან კონცეპტუალური თვალსაზრისით ამ მიდგომას აქვს სამხედრო ლოგიკა, როგორც მაგალითად ისრაელის თავდაცვის დოქტრინის ოქროს წესი – ნებისმიერი ომი, რომელიც კი შეიძლება წამოიჭრას დაუყოვნებლივ უნდა იქნეს გადატანილი მტრის ტერიტორიაზე.

მიუხედავად სამხედრო ლოგიკისა, არსებობს კიდევ ერთი ფაქტორი, რომელიც გეოგრაფიით განპირობებულ მიდგომასთან კომბინაციაში სამხედრო მიდგომას სძენს უფრო პოლიტიკურ შინაარსს, ვიდრე ეს მაგალითად ისრაელის შემთხვევაშია და არის ის ნიშანი, რომელიც შეტევაზე ორიენტირებულ თავდაცვის დოქტრინის კონცეფციას სცდება და მიდგომას სძენს იმპერიალისტურ ბუნებას. ეს არის თვითონ რუსული სახელმწიფოს ბუნება, ქვეყნისა, რომელიც ჯერ კიდევ რჩება „ერების ციხედ.“

წლების განმავლობაში სწორედ რომ გეოგრაფიულმა ფაქტორებმა განაპირობეს ერთი მხრივ აზიური „საომარი მიგრაცია“ რუსეთის სიღრმეებში, ასეთი ფენომენი კი მუდმივად აძლევდა ბიძგს უკვე რუსეთის მხრიდან ინიცირებულ საზღვრების გადაწევის პოლიტიკას, მაგალითად გაფართოვება კავკასიაში. გეოგრაფიული ხაზების და ბარიერების ძიების პროცესში ნაციონალისტური რუსეთი იქცა სწორედ იმ „ერების ციხედ“, რომლებიც მოექცნენ ხელოვნურად მოძიებულ ბუნებრივ გეოგრაფიულ ბარიერებში, ამჟამინდელ რუსულ სახელმწიფოში, სადაც ეთნიკური რუსები თითქმის უმცირესობად იქცნენ. დამატებით ტვირთად და საზრუნავად კი უკვე იქცა რომ ეს „ერების ციხე“ შიგნიდან არ გატყდეს. სწორედ ასეთ მოვლენად იქნა აღქმული რუსული სამხედრო აზროვნებისთვის თავის დროზე საბჭოთა კავშირის ნგრევა. თუმცა ფაქტია ისიც, რომ ეს ფაქტორი დღესაც მოქმედია და დარჩება რუსული სამხედრო აზროვნების ერთ-ერთ მთავარ მაფორმირებელ ელემენტად მანამ სანამ რუსეთი ასეთი ფორმით იარსებებს, როგორიც დღეს არის.

თავის დროზე ელცინის მიერ ნათქვამი ფრაზა „აიღეთ იმდენი სუვერენიტეტი რამდენის ზიდვასაც შეძლებთ“ ნამდვილად გულისხმობდა საბჭოთა კავშირის დაშლას, ის სტიმულს აძლევდა საბჭოეთში შემავალ ერებს მოქმედებისთვის, მაგრამ არცერთი წუთით არ უფიქრია, რომ თვითონ რუსეთი იგივე შენადნობს წარმოადგენდა. მოგვიანებით ელცინის თეზისს იყენებდნენ არგუმენტად ის ჩეჩნები საკუთარი სუვერენიტეტისთვის ბრძოლაში, რომლებსაც უკვე თვითონ ელცინი ახშობდა სისხლში. ასე რომ, რუსეთს გააჩნია დამატებითი სავალდებულო მუდმივი სტიმული საერთო ნაციონალური დონის საგარეო საფრთხეების კულტივირებისთვის და პროპაგანდირებისთვის. სახლში რომ არ მოუწიოს ომი მუდმივად გარეთ უნდა ეძებოს ომის საფრთხეები. სწორედ ასეთ მოცემულობას ეხმიანება Nicholas Spykman-ის შეფასება: „მხოლოდ საკუთარი დაცემის და სისუსტის დროს ომობენ სახელმწიფოები სახლში, სიცოცხლისუნარიანობის პერიოდში კი როცა ძალა აქვთ ისინი იბრძვიან სხვა ხალხების მიწაზე“. ძალიან მოკლედ სწორედ ასე შეიძლება დახასიათდეს თანამედროვე რუსული სამხედრო აზროვნების ლოგიკა, რომელზეც შენდება კიდეც აგრესიული სამხედრო დოქტრინა.

გორბაჩოვიდან პუტინის დოქტრინამდე

ამ ქვესათაურთან დაკავშირებით თავიდანვე მინდა ერთი მნიშვნელოვანი, შეიძლება ვინმესთვის ცოტა უცნაური ჟღერადობის, მაგრამ ფაქტობრივი ანალიზის შედეგად წარმოშობილი მოსაზრების გამოთქმა: შედარებით ლიბერალური გორბაჩოვის სამხედრო დოქტრინული ხედვა იყო პირდაპირი მნიშვნელობით ერთპიროვნული, კომპეტენტური მხარდაჭერის გარეშე ფორმირებული, მაშინ როცა ავტოკრატიული პუტინის დოკუმენტი სამხედრო და აკადემიური წრეების კონსოლიდირებულ პროდუქტს წარმოადგენს. გორბაჩოვის დოქტრინა იყო გორბაჩოვის, პუტინის დოქტრინა რუსეთის დოქტრინაა.

მიუხედავად იმისა, რომ ამ ორი რუსი ლიდერისადმი, რომელთაგანაც ორივემ ხოცა ქართველი ხალხი, ორივემ გუდა საქართველოს თავისუფლება, აბსოლუტურად ერთნაირი დამოკიდებულება მაქვს და ამასთანავე, აბსოლუტურად თანაბრად დაბალ შეფასებას ვაძლევ მათ სტრატეგიული აზროვნების უნარებს, ფაქტი ფაქტად რჩება, გორბაჩოვის დოქტრინა, რომელიც 1987 წელს პირველად გახდა მკვეთრად თავდაცვისკენ გადახრილი ხასიათის მატარებელი მოვლენა მნიშვნელოვან წინამორბედად იქცა იმ ფაქტორთა ერთობლიობისთვის, რომლებმაც საქართველოს დამოუკიდებლობა დააჩქარა.

1987 წელს გაეროს გენერალურ ასამბლეაზე გორბაჩოვმა განაცხადა: „ნათელია, რომ ძალის გამოყენების მუქარა უკვე აღარ შეიძლება იყოს და არც უნდა იყოს საგარეო პოლიტიკის ინსტრუმენტი.“ საკუთარ წიგნში „პერესტროიკაზე“ კიდევ უფრო შორს წავიდა ფრაზით: „კლაუზევიცის შეხედულება იმის თაობაზე, რომ ომი პოლიტიკის გაგრძელებაა სხვა საშუალებებით – მოსაზრება რომელიც იყო კლასიკა თავის დროზე – დღევანდელობისთვის ჩამორჩენილობაა. ის უნდა შემოიდოს ბიბლიოთეკის თაროზე.“

გორბაჩოვის მიერ კლაუზევიცისთვის გამოტანილი განაჩენი წმინდა სამხედრო-პოლიტიკური თვალსაზრისით სრული ბოდვაა, მაგრამ ბოდვა რომელმაც ხელი შეუწყო „ბოროტების იმპერიის“ ნგრევას.

ხაზგასასმელია, რომ პირადად გორბაჩოვი თანამოაზრეთა მცირე ჯგუფთან ერთად და არა საბჭოთა სამხედრო აზროვნება, ასეთი დასკვნებისთვის იყენებდა ბირთვულ იარაღთან დაკავშირებულ წარმოდგენებს, რომლის თანახმადაც ბირთვული იარაღი, ომის ტრადიციული გაგებით როგორც ასეთს გამორიცხავდა. მაგრამ გავიდა სულ რაღაც 6 წელი და უკვე დამოუკიდებელი, არაკომუნისტური რუსეთის პრეზიდენტ ელცინის 1993 წლის დოქტრინაში ჩაიწერა პირველი ბირთვული დარტყმის განხორციელების უფლება, როგორც ნორმა, თუ ამას მოითხოვდა გარემოება. ეს უკვე იყო მკვეთრი ნაბიჯი აგრესიული დოქტრინისკენ, ისეთი, რომელსაც სულ რაღაც 5 წლის წინ საბჭოთა კავშირის არსებობისას ვერავინ იწინასწარმეტყველებდა. სინამდვილეში, საბჭოთა კავშირის ნგრევის ეიფორიის და დასავლეთთან მოთანამშრომლე სუსტი ელცინის პირობებში დაიწყო რუსული თანამედროვე აგრესიული სამხედრო დოქტრინის ევოლუციის პროცესი.

შემდეგი რუსული დოქტრინა მიღებულ იქნა 2000 წელს, ეს უკვე პუტინის პრეზიდენტობისას. ამ დოქტრინის მიხედვით, განსაკუთრებული აქცენტი კეთდებოდა რუსეთის უშუალო სამეზობლოში მიმდინარე კონფლიქტებიდან მომდინარე საფრთხეებზე. იგივე დოქტრინის სულისკვეთებით NATO-ს და ევროკავშირის პოლიტიკა წარმოადგენდა მადესტაბილიზირებელ ფაქტორს რუსეთის უსაფრთხოებისთვის. ამავე დოქტრინის პირმშოა  „ინფორმაციული აგრესიის“ კონცეფცია. უმთავრესი აქცენტი კი გაკეთდა რუსეთის შეიარაღებული ძალების ფუნდამენტურ რეფორმაზე, რომელიც როგორც აღმოჩნდა რეალურად დაიწყო და ეს დღემდე მიმდინარე პროცესი მნიშვნელოვან წინსვლას უჩვენებს.

სურკოვიდან შოიგუმდე

2000 წლის რედაქციის სამხედრო დოქტრინით ერთ-ერთი ფართო აქცენტირებული საკითხი არმიის რეფორმირების შესახებ სრულებითაც არ აღმოჩნდა მითი. მიუხედავად იმისა, რომ მას სწორედ ასე აღიქვამდნენ  ობიექტური დამკვირვებლები და მისი მიმდინარეობის პროცესის შემხედვარე ამ რეფორმის პროდუქტიულობის განსაკუთრებით არ სწამდა რუსი გენერალიტეტის მნიშვნელოვან ნაწილს.

ამ ორი მინისტრის პერიოდში ადგილი ჰქონდა ორ უდიდეს პრაქტიკულ გამოცდას რუსეთის არმიისთვის, პირველი 2008 წლის ომი საქართველოსთან და მეორე ყირიმის ანექსირება. რუსული არმიის უკიდურესად ცუდ მდგომარეობაზე, რომელშიც ის იმყოფებოდა საქართველოში შემოჭრის დროს ყველაზე კარგად მეტყველებს შიდა რუსული კრიტიკა, რომელიც ყველაზე რელევანტურია რადგან თანაბრად მოიცავს უკიდურესად შოვინისტური ექსპერტების და გაწონასწორებული დამკირვებლების შეფასებას, რა თქმა უნდა ცალსახად უარყოფითს, რომელიც შინაარსობრივად 2008 წლის საქართველოსთან ომს, წარმართვის თვალსაზრისით პრაქტიკულ მარცხთან ათანაბრებდა. ამ თვალსაზრისს ალბათ ყველაზე კომპეტენტურად სრულად პრორუსული სულისკვეთებით, მაგრამ მოზომილი ლექსიკით გამოხატავს МГИМО-ს და მოსკოვის საერთაშორისო ანალიტიკური ცენტრის ექსპერტი Andrey Sushentsov-ი საერთაშორისო გამოცემაში შემდეგი ფრაზით:

„ეს ომი (2008 წლის რუსეთ-საქართველო) იყო კიდევ ერთი მწარე გაკვეთილი რუსი სამხედროებისთვის, ვინაიდან ამ ხანმოკლე კონფლიქტმა გამოავლინა უამრავი ნაკლოვანებები, როგორც სამხედრო ორგანიზაციის, შიარაღება-აღჭურვილობის და ომის წარმოების დრომოჭმული კონცეფციის კუთხით.“

სპეციალისტთა წრეებში თვალსაჩინოა ის განსხვავება, რომელიც არსებობდა საქართველოსა და ყირიმში შეჭრილ რუსულ დანაყოფებს შორის, განსაკუთრებით იგრძნობა ეს განსხვავება ოპერაციულ დონეზე, თუმცა იგივე განსხვავების აღმოსაჩენად არაოფიციალურად დაინტერესებულ პირთათვის სრულებით საკმარისია აგრესორის არმიის ჯარისკაცების ეკიპირებაზე დაკვირვება. საქართველოში რუსი სამხედროები ნახევრად ჩაუცმელი, ნახევრად მშივრები იყვნენ, მაშინ როცა ყირიმში გამოჩენილი რუსი სამხედროების ვიზუალიზაცია უკვე იქცა ძლიერი არმიის სიმბოლოდ. მართალია ვიზუალიზაცია არ არის ძლიერი კრიტერიუმი არმიის შეფასებისთვის, მაგრამ საქმე იმაშია, რომ ამ შემთხვევაში ის აბსოლუტურად ემთხვევა რუსული არმიის ოპერაციული დახვეწის პროგრესს.

ჩემი ამოცანა არ არის ამ სტატიაში რუსეთ-საქართველოს ომის რომელიმე ასპექტის ანალიზი და განხილვა, ზემოთ მოყვანილი ილუსტრაცია დამჭირდა მხოლოდ ერთადერთი მიზნით, ვაჩვენო ის ტექნიკური ასპექტი, რომელიც იდო 2000 წლის დოქტრინაში და რომელიც შენარჩუნებულია დღევანდელ მოქმედ რედაქციაში. ეს არის RMA (Revolution in Military Affairs) კონცეფცია, რომელიც დომინირებს უკანასკნელი წლების ყველა რუსულ სამხედრო დოქტრინაში.

RMA (რევოლუცია სამხედრო სფეროში) არის დასავლური კონცეფცია, რომელიც გულისხმობს ომის წარმოების სფეროში ფუნდამენტურ ცვლილებებს, რომელიც უნდა ეფუძნებოდეს ერთის მხრივ უდიდეს ტექნოლოგიურ ცვლილებებს, მეორეს მხრივ კი დოქტრინულ და ოპერაციული კონცეფციების ინოვაციებს. საქმე იმაშია, რომ RMA, რომელიც დომინირებდა დასავლურ სამხედრო-სტრატეგიულ აზროვნებაზე XX მეორე ნახევრიდან, რომელსაც 90-იან წლებში სრულად ჰქონდა მოცული დასავლური სამხედრო დებატები და რომლის ნაწილობრივ უგულებელყოფა გამოიწვია ავღანეთის და ერაყის კამპანიების ასიმეტრიულმა ომის ფორმებმა, სინამდვილეში მოდის საბჭოთა კავშირიდან. RMA-ის კონცეფცია დაფუძნებულია საბჭოთა კავშირის მარშალ ოგრაკოვის იდეაზე სამხედრო ტექნიკური რევოლუციის შესახებ (MTR). მარშალი ოგრაკოვი აქტიურად ანვითარებდა რევოლუციური ცვლილებების ამ კონცეფციას საბჭოთა არმიაში ინფორმაციული ტექნოლოგიების ზრდით და ამ შესაძლებლობების ოპერაციული იმპლემენტაციის გზით პროგნოზირებდა ფუნდამენტურ მოდერნიზაციას. მისი ხედვით NATO-ც და საბჭოთა არმიებიც იდგნენ ასეთი რევოლუციის საწყისებთან, რომელშიც ძირითადი როლი უნდა შეესრულებინათ კომპიუტერებს, კოსმოსურ შესაძლებლობებს, შორი რადიუსის სარაკეტო კომპლექსებს და ყოველივე ამის ადექვატური დოქტრინებისა და ოპერატიული კონცეფციების შემუშავებას.

RMA – როგორც ახალი ტექნოლოგიების და კონცეფციების შერწყმა დღესაც რუსული სამხედრო დოქტრინის ლოკომოტივია. ჩვენდა სამწუხაროდ, რუსული სამხედრო შესაძლებლობები ამ მიმართულებით პროგრესს ნელა მაგრამ მაინც უჩვენებს. ასეთი მიდგომების შედეგია „ჰიბრიდული ომის“ კონცეფცია, რომელსაც მოგვიანებით შევეხებით, მანამდე კი რამდენიმე სიტყვით განვიხილოთ სერდუკოვის რეფორმები რომლის გარეშეც დღევანდელი რუსული არმია იქნებოდა ბევრად უფრო სუსტი და მოუქნელი.

სერდუკოვი იყო რუსეთის ისტორიაში ერთ-ერთი ყელაზე არაპოპულარული მინისტრი, ერთ-ერთი ყველაზე კორუმპირებული ფიგურა რუსულ პოლიტიკურ წრეებში, მაგრამ მისი არაპოპულარულობა საერთოად არ იყო დაკავშირებული კორუფციასთან. კორუმპირებულობა სხვათა შორის სავსებით არ უშლის ხელს მოქმედ მინისტრ შოიგუს იყოს ყველაზე პოპულარული თავდაცვის მინისტრი დამოუკიდებელი რუსეთის ისტორიაში. სერდუკოვის არაპოპულარულობის მიზეზი მდგომარეობდა იმ რეფორმებში, რომელიც მან გაატარა რუსეთის შეიარაღებულ ძალებში, ხოლო ის ფაქტი რომ მინისტრი სამოქალაქო ტანსაცმელს ატარებდა განსხვავებით შოიგუსგან, იქცეოდა როგორც სამოქალაქო მენეჯერი და არა როგორც არმიის გენერალი შოიგუ, ეს მხოლოდ დამატებითი გამაღიზიანებელი ფაქტორი იყო რუსული სამხედრო ელიტისთვის. სერდუკოვის რეფორმების გარეშე რუსული სამხედრო დოქტრინა სრულიად არარეალიზებად დოკუმენტად დარჩებოდა.

რაოდენ გასაოცრად არ უნდა ჟღერდეს, სერდუკოვის რეფორმები NATO-ს მოდელის არმიის შექმნაზე იყო ორიენტირებული. ეს რეფორმები სრულად რომ ავღწეროთ, მოდერნიზაციისა და მობილურობისაკენ ყველა ნაბიჯი რომ გავაანალიზოთ და ამავდროულად არ გამოვიყენოთ სიტყვა რუსეთი, არ მივაქციოთ ყურადღება ციფრების მასშტაბს, მერწმუნეთ შთაბეჭდილება დაგვრჩება, რომ ვსაუბრობთ რომელიღაც ქვეყანაზე, რომელიც დაჟინებით ცდილობს „ნატოს სტანდარტებზე“ გადასვლას.

მისი ამოცანა იყო მოქნილი, ძლიერ ლეტალური და სწრაფი არმიის რელსებზე გადასვლა. ისეთი უზარმაზარი არმიისთვის კი, რომელსაც სიზანტე და მასშტაბურობა სისხლში აქვს გამჯდარი ამ რელსებზე გადაყვანა თავისთავად გულისხმობდა ისეთი მტკივნეული, მასიური გადაწყვეტილებების მიღებას, რომელიც ათობით ათას სამხედრო მოსამსახურეს შეეხებოდა.

სერდუკოვის რეფორმის ფარგლებში ოფიცერთა კორპუსი 400.000-დან 150.000-მდე შემცირდა, 1,107 მოქმედი გენერლიდან არმიაში დარჩა 866; 22,663 პოლკოვნიკის ნაცვლად 9,114; არსებული 99,550 მაიორიდან დარჩა 25,000, კაპიტნების რიცხვმა 90,00-დან დაიწია 40,000-მდე.

ეს ერთი შეხედვით „შემცირებებს“ ჰგავს და ასეც მონათლეს რუსულ არმიაში, მაგრამ სინამდვილეში ეს იყო გონივრული სტანდარტიზაცია, რადგან ამ შემცირებების პარალელურად მიმდინარეობდა შტატების გაზრდა იქ სადაც საჭირო იყო, მაგალითად ამ პროცესში 10,000-ით გაიზარდა მოქმედ ლეიტენანტთა ოდენობა, შემოტანილ იქნა სერჟანტის საკონტრაქტო სამსახური, რუსეთის ისტორიაში პირველად ადგილი ჰქონდა მცდელობას მართვა და კონტროლი სისტემის მკაცრად იერარქიულიდან ლეიტენანტთა და სერჟანტთა კორპუსის სასარგებლოდ შესუსტებისთვის.

ეს რომ ფუნდამენტური რეფორმების ნამდვილი საძირკველი იყო ამას ადასტურებს სამხედრო განათლების სფეროში მიღებული გადაწყვეტილებები. უამრავი, მიმობნეული, დაუტვირთავი სამხედრო სასწავლებლები შეიკვეცა და გაერთიანდა, განსაკუთრებით საგულისხმო იყო სამხედრო სასწავლებლებში განხორციელებული შინაარსობრივი ცვლილებები, მაგალითად გენერალური შტაბის აკადემიაში გაბერილი 17 უაზრო კათედრა გაუქმდა და შეიქმნა სულ ორი, პირველი სამხედრო ხელოვნების და მეორე ეროვნული უსაფრთხოების და თავდაცვის. არანაკლებ შთამბეჭდავი იყო ის ცვლილებები რაც შევიდა სასწავლო გეგმებში და პროგრამებში. სერდუკოვის რეფორმის შედეგად სამხედრო სასწავლებლებში პირველი წელი სრულად იტვირთებოდა სამხედრო ორგანიზაციული, სამხედრო ოპერატიული და სტრატეგიული საკითხებით. მომდევნო წლებში კი სამხედრო თემატიკის საათებს არ უნდა გადაეჭარბებინათ კურსის 20%-სთვის, დანარჩენი 80%-ზე მოდიოდა „სამოქალაქო საგნები.“ ამ უკანასკნელი კურსების ლექციების წასაკითხად სამხედრო სასწავლებლებში უნდა მოეწვიათ რუსეთის საუკეთესო უმაღლესი სასწავლებლების პერსონალი.

ყოველივე ამის პარალელურად, რუსეთის შეიარაღებულმა ძალებმა მტკივნეულად განიცადა გენერალური შტაბის ასტრონომიულად გაბერილი საშტატო სისტემის და თავდაცვის სამინისტრო 27,873 თანამშრომლის 8,500 საშტატო ერთეულამდე დაყვანა, რასაც მოჰყვა სამხედრო დაზვერვის სამსახურის, რომელიც საქართველოში ცნობილია „გერეუს“ სახელით 40%-ით შემცირება.

მოქმედი ოფიცრებისთვის არანაკლებ გამაღიზიანებელი აღმოჩნდა დასავლური სტილის საშტაბო-სამეთაურო ერთწლიან კურსებზე გადასვლა.

გასაგებია, რომ ამ ინიციატივებს, მათ გატარებას, წამოწყებას და იმპლემენტაციას უზარმაზარი უკმაყოფილება მოჰყვა არმიაში და ფლოტში. უკმაყოფილების მასშტაბის საილუსტრაციოდ საკმარისი იქნება იმის თქმა, რომ სერდუკოვს ღიად აკრიტიკებდნენ მოქმედი ოფიცრები, გენერლები და ადმირალები, ასევე ექსპერტები. მაგალითად ყოფილმა თავდაცვის მინისტრმა გრაჩოვმა მწვავედ გააკრიტიკა „ამერიკული სტილის ბრიგადის ორგანიზაციულ სტრუქტურაზე გადასვლა“. შორს რომ არ წავიდე ამ წინააღმდეგობის პროცესის აღწერაში, საკმარისია იმის გახსენება, რომ მინისტრ სერდუკოვს ხედვების შეუთავსებლობის გამო სამჯერ მიმართა გენერალური შტაბის უფროსმა გადადგომის პატაკით.

ძალიან არ მსიამოვნებს ამ სწორი რეფორმების პროცესის აღწერა, მაგრამ ფაქტი ჯიუტია, ამ გონივრული რეფორმების შედეგი უკვე სახეზეა, უფრო დიდი შედეგი კი წინ არის. რამდენედაც უსიამოვნოა იმის დანახვა, რომ რუსული არმია პროგრესს განიცდის, ამის არ დანახვის უფლება არ გვაქვს.

„ნათქვამია, რომ მას ვინც იცნობს თავის მტერს და საკუთარ თავს, არ ემუქრება საფრთხე ასეულობით ბრძოლაშიც კი. ის ვინც არ იცნობს თავის მტერს, მაგრამ იცნობს საკუთარ თავს, ზოგჯერ გაიმარჯვებს, ზოგჯერ კი დამარცხდება. ის ვინც არც მტერს იცნობს და არც საკუთარ თავს, ყველა ბრძოლიდან დამარცხებული გამოვა.“ სუნ-ძი

როცა სასიცოცხლო რეფორმების საფუძვლების ჩაყარა დიდწილად მორჩა და მოხერხდა იმდენი რამდენიც მოხერხდა, უდიდესი წინააღმდეგობების ფონზე რუსეთის ყველაზე არაპოპულარული თავდაცვის მინისტრი სერდუკოვი შეცვალა რუსეთის ყველაზე პოპულარულმა თავდაცვის მინისტრმა შოიგუმ.

პირველი თვალშისაცემი ცვლილებაში იყო შოიგუს არმიის გენერლის ფორმა, გარდა ამისა მან რამდენიმე პოპულისტური ნაბიჯიც გადადგა უკან, მაგრამ უმნიშვნელო და ისეთები რომლებიც ძირეულ საკითხებს ნაკლებად შეეხო. მაგალითად, აღადგინა „პრაპორშიკი“-ს პოზიცია, მაგრამ შეზღუდულად, რამდენიმე ბრიგადა დააბრუნდა დივიზიის სტრუქტურაზე, მაგრამ რამდენიმე. ესეც კი კანონზომიერია და პრინციპში მხოლოდ პოლიტიკური ჟონგლიორობის საკითხია, რადგან სერდუკოვმა „შავი სამუშაო“ მედვედევის პრეზიდენტობის ვადაში მოასწრო, პუტინის პრეზიდენტის პოსტზე დაბრუნების შემდეგ კი შოიგუს პირობებში დაიწყო სამხედრო დოქტრინის იმ ნაწილის პრაქტიკული რეალიზაცია, რომელიც 2020 წლამდე არმიის და ფლოტისთვის ახალი შეიარაღების მიწოდებას გულისხმობს.

ამ ეტაპისთვის მიმდინარეობს დოქტრინით გათვალისწინებული 600 მილიარდი დოლარის ღირებულების გადაიარაღება, რომელიც მოიცავს: ახალი 2300 ტანკი, 2000 საარტილერიო სისტემა, „ისკანდერის“ 10 ბრიგადა, 10 ბრიგადა ჰაერსაწინააღმდეგო S-300, კოსმოსური ძალებისთვის 56 ბატალიონი S-400, 38 ბატალიონი S-500, საჰაერო ძალებისთვის 600 თვითმფრინავი, 1100 ვერტმფრენი; 30000 დაჯავშნული სატრანსპორტო საშუალება, რამოდენიმე ათეული გემი და რამოდენიმე ათეული წყალქვეშა ნავი და კიდევ უამრავი კომპონენტი. რა თქმა უნდა ყველაფერი ამ ტექნიკიდან ახალია, ეს ყველაფერი დამატება და შევსებაა.

პირადად ჩემთვის დიდ დაინტერესებად არ იწვევს დოქტრინის ეს ტექნიკური ნაწილი, მითუმეტეს, რომ არც თვალყურის მიდევნების საშუალება მაქვს, მაგრამ მთავარი ამ მიმართულებით არის ის რომ ეს მასშტაბური გადაიარაღება გლობალური მოთამაშეების პრიორიტეტი უფროა და სწორედ ამ მიზეზით აკლდება სამხედრო დოქტრინის ისეთ დებულებებს ყურადღება, რომლებიც საქართველოსნაირი ქვეყნებისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი შიეძლება იყოს.

თუმცა ტექნიკური გადაიარაღების პროცესთან დაკავშირებით აუცილებლად უნდა ვახსენოთ ფრანგული ვერტმფრენმზიდის შესყიდვის თაობაზე ფართოდ ატეხილი აურზაური. აქ არსებობს რამდენიმე საინტერესო ნიშანდობლიობა. რუსული სტრატეგიული და ტაქტიკური ძალების როგორც შექმნის, ასევე ოპერაციული გამოყენების დოქტრინა გამორიცხავს რუსულ შეიარაღებაში ისეთ სამხედრო საშუალების ინტეგრირებას, რომელიც არ არის რუსული წარმოების, განსაკუთრებით კი სტრატეგიული დონის შეიარაღების სფეროში. ამას უპირველესყოვლისა განაპირობებს საბრძოლო სისტემების უსაფრთხოების მოთხოვნები და მეორეს მხრივ საკუთარი სამხედრო სამრეწველო კომპლექსის მხარდაჭერა. თუ ამ ფაქტორსაც გავითვალისწინებთ, მივაქცევთ ყურადღებას რუსული სამხედრო ფლოტის დოქტრინულ მოთხოვნას, ანუ მის ორიენტირებას წყალქვეშა ფლოტზე, შეიძლება დიდი ალბათობით დასახელებული ვარაუდის გამოთქმა, რომ თავის დროზე მისტრალის ტიპის ვერტმფრენმზიდის შეძენა არ ემსახურებოდა პირდაპირი ნიშნით რუსულ სამხედრო საჭიროებას. პრაქტიკული თვალსაზრისით ეს დაახლოებით ისეთი აბსურდია, როგორც მაგალითად ამერიკის მხრიდან ისეთი რუსული ჰაერსაწინააღმდეგო სისტემის შეძენა, რომლის მწყობრიდან გამოყვანა და უფუნქციოდ ქცევა მოგვიანებით თვითონ რუსეთს შეეძლებოდა. გარდა ასეთი აბსურდისა, მისტრალის შესყიდვასთან დაკავშრებით არსებობს კიდევ ერთი ძალიან დიდი ლაფსუსი, რუსეთი იმავე წლებში უკვე უჩვენებდა ტექნიკური თვალსაზრისით მისტრალთან შედარებით ბევრად უფრო ძლიერი, ტექნოლოგიურად უფრო რთული საზღვაო საშუალებების საკუთარი ძალებით შექმნის პოტენციალს.

ამიტომაც, საფრანგეთისგან მისტრალის შეძენა რუსეთის მხრიდან უფრო გავდა პოლიტიკურ კონტრაქტს, პოლიტიკური მიზნით საფრანგეთის სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსის გავლით მისტრალის სახით საფრანგეთისთვის „სახელმწიფო-პოლიტიკური ქრთამის“ შეთავაზებას. ვინც მისტრალის შესყიდვას ჩვეულებრივ ნამდვილ სამხედრო კონტრაქტად აღიქვამს ის ალბათ იმასაც ნორმად მიიჩნევს რომ კახელმა მეღვინებ გერმანული ყურძენი შეიძინოს, თანაც კილოგრამი 10 დოლარად.

ყურადღებაა მისაქცევი ერთ უნიშვნელოვანეს გარემოებაზეც – ტაქტიკური გამოყენების თვალსაზრისით მისტრალის დანიშნულებაა ვერტმფრენთა ასაფრენი პლატფორმის შექმნა, ვერტმფრენების ახლოს მიზიდვა პოტენციური მოწინააღმდეგის ტერიტორიასთან. ამ კონტრაქტის დადების დროს ქართველი ექსპერტები ვარაუდობდნენ რუსეთის ვერტმფრენთა დაჯგუფების მხრიდან საქართველოზე მასიური შეტევის გაზრდის შესაძლებლობას. ეს უბრალო უმეცრებაა ძალიან მარტივი მიზეზის გამო, საქართველოს შემთხვევაში რუსეთს გააჩნია შეუზღუდავი ბუნებრივი პლატფორმა მოსაზღვრე ჩრდილო კავკასიის სახით, საიდანაც ბევრად უფრო სწრაფად, ბევრად უფრო მასიური სავერტმფრენო შტურმის საშუალება გააჩნია. მაგალითად, თბილისზე შტურმის შემთხვევაში მისტრალი ასაფრენი პლატფორმის თვალსაზრისით ძალიან დაბალ და დაუცველ შესაძლებლობას ფლობს, მაშინ როდესაც ჩრდილო კავკასიას ბუნებრივად გააჩნია შეუზღუდავი შესაძლებლობები, საიდანაც შეიძლება აფრინდეს განუზომლად ბევრად უფრო მეტი ვერტმფრენი. მათ შეუძლიათ ბევრად უფრო ადრე მიაღწიონ საქართველოს გრავიტაციის ცენტრს – როგორც სამხედრო, ასევე პოლიტიკურს, მათ უფრო სწრაფად შეუძლიათ უკან პლატფორმაზე დაბრუნება საწვავის და შეიარაღების ხელახლა შევსების მიზნით და შეუძლიათ პრაქტიკულად უწყვეტ რეჟიმში აწარმოონ ოპერაცია. საქართველოს შემთხვევაში ყოველივე ეს მისტრალის ძალებს აღემატება. თუმცა არც ის ფორმულირება იქნებოდა სრული სიმართლე, რომ მისტრალი საერთოდ არანაირ საფრთხეს არ წარმოადგენს საქართველოსთის. ის რა თქმა უნდა არის კიდეც ერთი დამატებითი საფრთხე, მაგრამ ისეთ მასშტაბებთან ძალიან შორს მდგარი როგორადაც მას აფასებდნენ უკანასკნელ წლებში ქართველი ექსპერტები.

დაზვერვა – სახელმწიფოს ღირსების საქმე

ეს ბიბლიური პასაჟი იოანეს სახარებიდან ამშვენებს მსოფლიოს ყველაზე ძლიერი სადაზვერვო სამსახურის შესასვლელს და რა თქმა უნდა სრულიად ლოგიკურად. ერთის მხრივ, სადაზვერვო საქმიანობა ადამიანთა ორგანიზებული გაერთიანების უძველესი საქმიანობაა, მეორეს მხრივ, დღემდე ერთ-ერთი ყველაზე აქტუალური მექანიზმი პოლიტიკური, სტრატეგიული, უსაფრთხოებითი და ეროვნული ამოცანების მისაღწევად.

ერთ-ერთ უძველეს ისტორიას დაზვერვასთან დაკავშირებით სწორედ რომ ბიბლიაში ვაწყდებით. ეს ძალიან საინტერესო მონაკვეთი წინ უსწრებს მოსეს და ისრაელელთა 40-წლიან მოგზაურობას უდაბნოში და პრინციპშიც წარმოადგენს ამ გადაწყვეტილების არამარტო წინმსწრებს, არამედ მის მაფორმირებელ ელემენტს, ისე გამოდის რომ უფლის მიერ გაცემული დავალება პირდაპირ სადაზვერვო საქმიანობად გვესახება.

“ელაპარაკა უფალი მოსეს და უთხრა:

გაგზავნე კაცები, რომ დაზვერონ ქანანის ქვეყანა…

(რიცხვნი თ.13 (2))

მას შემდეგ კი, რაც მოსე მიიღებს დავალებას უფლისგან, ის უკვე უფრო დეტალურად უხსნის დასაზვერად გასაგზავნ საკუთარ ხალხს სადაზვერვო ამოცანას.

“გააგზავნა ისინი მოსემ ქანანის ქვეყნის დასაზვერად და უთხრა მათ: … მიმოიხილავთ ქვეყანას, როგორია და რა ხალხი ცხოვრობს იქ, ძლიერი თუ სუსტი, ცოტანი თუ ბევრნი. როგორი ქვეყანაა, სადაც ისინი ცხოვრობენ, კარგი თუ ცუდი; როგორი ქალაქებია, სადაც ისინი სახლობენ, ბანაკებია თუ ციხესიმაგრეები. როგორი მიწაა, ნოყიერი თუ მწირი, იზრდება თუ არა იქ ხე; იმარჯვეთ და წამოიღეთ მიწის ნაყოფი”.  რიცხვნი (თავი 13).

ამ ციტატებიდან ჩანს სრულყოფილი სადაზვერვო ამოცანის შინაარსი და გარდა უბრალო დაზვერვისა, დავალებაში არის ფრაზა “იმარჯვეთ და წამოიღეთ მიწის ნაყოფი”, როგორც ჩანს აქ უკვე სადაზვერვო საქმიანობის ფარული კომპონენტი იკვეთება. სხვა მხრივ, სადაზვერვო ამოცანა სრულყოფილი ინფორმაციის მოპოვებაზეა ორიენტირებული, როგორც ხალხის, ინფრასტრუქტურის, თავდაცვის სისტემისა და ეკონომიკური შესაძლებლობების შესწავლის გზით.

ინფორმაციის ხელმისაწვდომობისთვის დაზვერვას იყენებდნენ ძველ ეგვიპტეში. XII დინასტიის დროს, როგორც ჩანს არსებობდა სისტემატიზირებული სადაზვერვო დანაყოფები, რომლებიც ტერიტორიების მუდმივი მონიტორინგის გზით ზვერავდნენ ეგვიპტის საზღვრის მომიჯნავე ტერიტორიებს, ნუბიელების მოულოდნელი შემოჭრის თავიდან ასაცილებლად. სწორედ ერთ-ერთ ასეთ დანაყოფს ეკუთვნის 4000 წლის პაპირუსის დოკუმენტი, სადაც აღწერილია დაზვერვის შედეგები შემდეგი სიტყებით “ჩვენ წავაწყდით 32 ადამიანის ნაკვალევს და 3 მაიმუნისას”.

 

ალექსანდრე მაკედონელის მოზაიკა –  ძვ.წთ 100 წ.

ყველასთვის კარგად ცნობილი შეხვედრა ალექსანდრე მაკედონელსა და უცხოელ ელჩებს შორის, რომელთა ქვეყნებს მოგვიანებით დაიპყრობს, რომელსაც ჯერ კიდევ ალექსანდრეს გამეფებამდე დიდი ხნით ადრე ჰქონდა ადგილი, წარმოადგენს ნამდვილ დაზვერვით საქმიანობას მაკედონელის მხრიდან. იგი ინტერესდებოდა მოსახლეობის ოდენობით, მიწის ნაყოფიერებით, გზებისა და მდინარეების მიმართულებებით, ქალაქების მდგომარეობით, პორტებისა და ციხესიმაგრეების განლაგებით და არც მეტი, არც ნაკლები პოლიტიკურად მნიშვნელოვანი პერსონების იდენტობით.

ასეთივე სტრატეგიული დაზვერვა ედო საფუძვლად იულიუს კეისრის მიერ გალების დაპყრობას. მან საკუთარ კამპანიაში ძირითად ორიენტირებად გამოიყენა გალების ეთნიკური მახასიათებლები, მათი ეკონომიკური და სოციალური უნარები, პრაქტიკულად კეისარი “გალების ექსპერტი” იყო, გარდა სტრატეგიული დაზვერვისა, ის ასევე აწარმოებდა სამხედრო ტაქტიკურ დაზვერვასაც. ისევე როგორც ალექსანდრე მუდმივად იყენებდა სპეციალურად გამოყოფილ მცირე დანაყოფებს, რომლებსაც გადაადგილების დროს წინ აგზავნიდა ვითარების წინასწარ შესასწავლად.

სხვათა შორის, ამ სახის სამხედრო სადაზვერვო და არა საოკუპაციო ძალებს წარმოადგენდა ჯებეს და სუბუდაის მეთაურობით  1220-21 წლებში საქართველოში შემოჭრილი მონღოლური ლაშქარი, რომლებმაც ჩინგის-ყაენისგან სწორედ იმის ნებართვა აიღეს, რომ ხვარამზის სულთნის დევნის დასრულების შემდეგ კასპიის ზღვის ტერიტორია დაეზვერათ. შედეგად მონღოლთა სადაზვერვო რაზმებმა ქართული ლაშქარი რამდენჯერმე დაამარცხეს და როგორც ისტორიოგრაფიაში ითვლება, მონღოლთა ურდომ, რომელიც ჯერ კიდევ არ იყო აზიას გაცდენილი პირველი ევროპული ქვეყანა გააცნო საქართველოს სახით.

თუმცა, რომ არ ავცდეთ თემას, ჯობია დავუბრუნდეთ დაზერვის უფრო ადრეული მექანიზმების აღწერას. ისევ რომზე რომ ვთქვათ რამდენიმე სიტყვა, რომაული სამხედრო სადაზვერვო სისტემა საკმაოდ ორგანიზებული იყო. კეისრის პერიოდისთვის სადაზვერვო დანაყოფების და ფუნქციების ნაირსახეობა არსებობდა: procursatores –  ეს იყო სამხედრო დანაყოფი, რომელიც აწარმოებდა დაზვერვას უშუალოდ არმიის მარშრუტზე; exproratores – შორ მანძილებზე გამოსაყენებელი მზვერავები; speculatores –  დაკავებულნი იყვნენ უშუალოდ მტრის ტერიტორიაზე ჯაშუშობით, იგზავნებოდნენ ღრმად მტრის ტერიტორიაზე.

განსაკუთრებულ საინფორმაციო წყაროებს ხედავდნენ რომაელები მოწინააღმდეგეთა მოღალატეებში. საინტერესოდ აღწერს ძველ რომაულ სისტემაზე დაშენებულ ბიზანტიურ დაზვერვის სისტემას პროკოპი კესარიელი:

“და ჯაშუშთა საქმე არის შემდეგი; უძველესი დროიდან ბევრი ადამიანი ემსახურებოდა სახელმწიფოს, ადამიანები რომლებიც მოდიოდნენ მტრის ქვეყანაში, შედიოდნენ სპარსთა სასახლეებში როგორც ვაჭრები ან როგორც სხვა მოხელენი, შემდეგ იძიებდნენ ყველაფერს იქაურს, მოგვიანებით ბრუნდებოდნენ რომაელთა მიწაზე, სადაც მტრის საიდუმლოებებს ახსენებდნენ უკვე მაგისტრატს, ამ ინფორმაციებით აღჭურვის შემდეგ ყველა იყო დაცული და არანაირი მოულოდნელობა არავის შეემთხვეოდა”.

ამ სადაზვერვო სისტემის მოშლას პროკოპი კესარიელი აბრალებს იუსტინიანეს ხელმომჭირნეობას, შედეგად სხვა უამრავ უბედურებასთან ერთად ლაზიკას დაკარგვასაც ასახელებს, ეს კი მისი აზრით მოხდა იმიტომ, რომ  “რომაელებმა ვერაფრით შეძლეს დედამიწის ზურგზე სპარსეთის მეფის და მისი არმიის აღმოჩენა”.

სუნ ძიც კი თავის ტრაქტატში “ომის ხელოვნება” მთელ თავს უთმობს დაზვერვას და ჯაშუშთა სარგებლიანობას. მისი თქმით “მტრის ნამდვილი მდგომარეობის შესახებ სანდო ცნობებს სულები და აჩრდილები ვერ მოგვაწვდიან, მათ ბუნებრივ მოვლენებში ვერ ამოიკითხავ, ზეცის ნებაში ვერ ამოიცნობ. მათი მოპოვება მხოლოდ სხვა ადამიანებისგან შეგიძლია”.

სუნ-ძის ქანდაკება იაპონიაში

სუნ-ძი ჯაშუშთა კლასიფიკაციასაც ახდენს 5 კატეგორიად, მათგან ერთ-ერთზე, ორმაგ ჯაშუშებზე განსაკუთრებულ რეკომენდაციას იძლევა: – “ცნობების მისაღებად აუცილებლად დაგჭირდება ორმაგი ჯაშუში, ამიტომ ორმაგი ჯაშუშის მიმართ განსაკუთრებით ხელგაშლილი უნდა იყო”.

ეს პატარა ისტორიული ექსკურსი უბრალოდ სადაზვერვო საქმიანობის ღრმა ისტორიულ ფესვებზე მეტყველებს, რომელიც მოიპოვება რელიგიურ ტექსტებში, ფილოსოფიურ ტრაქტატებში, ისტორიულ წყაროებში და უბრალოდ ცივილიზაციის ისტორიაში. არის თუ არა ამ უძველესი ეპოქიდან დღემდე შეცვლილი და თუ არის, რა?

თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ზემოთ აღწერილი ეპოქიდან დღემდე დაზვერვის დანიშნულება, საჭიროება და მნიშვნელობა მხოლოდ გაიზარდა, კონცეპტუალურად ცვლილება განიცადა მხოლოდ ინფორმაციის მოპოვების საშუალებებმა, უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, ძირითად ადამიანურ რესურსს დაემატა ბევრი ტექნიკური ინსტრუმენტი, მაგრამ უცვლელი დარჩა მზვერავის დანიშნულება, მისი მომხმარებელი და დაზვერვის წარმმართველი ადამიანის სახით.

ენციკლოპედია ბრიტანიკას ფაქტორი

აშშ-ის ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოს (CIA) დირექტორი ერთ დროს საკუთარ თანამშრომლებს ურჩევდა თავი აერიდებინათ ენციკლოპედია ბრიტანიკის გავლენისაგან. ის სავსებით სამართლიანად თვლიდა, რომ მის თანამშრომლებს თავი არ უნდა შეეწუხებინათ ისეთ ინფორმაციაზე მუშაობით, რომლებიც ისედაც თავისუფლად მოიძიებოდა პრესაში თუ აკადემიურ მონოგრაფიებში. მთავარი ამოცანა იყო ისეთი ინფორმაციის მოძიებაზე ფოკუსირება, რომელიც ჩვეულებრივ არ იყო ხელმისაწვდომი და ითვლებოდა “საიდუმლოდ”.

CIA-ს შტაბ-ბინა

სწორედ იმ ინფორმაციის უნიკალურობის და ღირებულების გამო, რომელიც შეიძლება სადაზვერვო საქმიანობით მოპოვებული იქნეს პოლიტიკური გადაწყვეტილებებისთვის, სადაზვერვო საქმიანობა  სახელმწიფოს იმ სახის საქმიანობებს შორის არის “გამოკვეხებული”, რასაც დიპლომატია და ომი ქვია. ამასთანავე, ძლიერი სადაზვერვო სამსახურის გარეშე დიპლომატია შეიძლება ძალიან სუსტი აღმოჩნდეს, ხოლო ომი, დაზვერვის დახმარების გარეშე პრაქტიკულად წარმოუდგენელია.

ნებისმიერი სახელმწიფო, რომელიც არ ფლობს ეფექტურ სადაზვერვო სამსახურს ძალიან გავს გაუნათლებელ, თანაც ბრმა ადამიანს დახმარების გარეშე. გაუნათლებელს იმიტომ, რომ მინიმუმ საკვალიფიკაციო ცოდნას არ ფლობს, ბრმას კი იმიტომ, რომ უბრალოდ ვერ ხედავს იმას თუ რა ხდება რეალურ რეჟიმში მის გარშემო და მის თავს.

თავის დროზე “ენციკლოპედია ბრიტანიკის ეფექტი” დღეს ალბათ სრულად აქვს ჩანაცვლებული ინტერნეტის ეფექტს და ილუზიას, რომ “ყველაფერი ისედაც ცნობილია”, თუმცა სინამდვილეში ასეთი გავლენების ქვეშ შეიძლება აღმოჩდნენ მხოლოდ სუსტი, შეუმდგარი სახელმწიფოები, რომლებსაც გამართული სადაზვერვო სისტემა არ გააჩნიათ და პრინციპში ზემოთ ნახსენები აღქმა შეიძლება ძალიან მისაღები და კომფორტული იყოს ასეთი სახელმწიფოსთვის, სწორედ რომ საკუთარი უსუსურობის გასამართლებლად. მეორეს მხრივ კი, ტრადიციული ძლიერი სადაზვერვო სამსახურები უკვე სრულებით თავისუფალნი არიან ასეთი პრიმიტიული მოსაზრებებისაგან, ამ ინსტიტუტებში მათთან დაკავშირებული მიმდინარე დებატები აბსოლუტურად სულ სხვა საკითხებს ეხება, მათ შორის ისეთებს როგორიცაა – დახარჯული თანხების ღირებულების ადეკვატურობა, სადაზვერვო სამსახურების მხრიდან კანონის და მორალის მიჯნაზე მოქმედების ნიუანსები ან ისეთი დისკუსიები, რომელთა ამოცანაა დაინახონ ცალკეული სამსახურების მოძრაობა მოქმედების პრინციპიდან – “დააკვირდი და დაელოდე”, პრინციპისკენ – “შეიპყარი და გაანადგურე” და პირიქით.

ასე რომ, დანამდვილებით შეიძლება ითქვას სადაზვერვო საქმიანობა XXI საუკუნეში ბევრად უფრო დიდ საჭიროებას წარმოადგენს ვიდრე ოდესმე, თუნდაც იმ ფაქტორიდან გამომდინარე, რომ ყველა ტრადიციული სადაზვერვო სამსახური შეუდარებლად დიდი შესაძლებლობებით არის აღჭურვილი. მათ შორის რათქმა უნდა რუსული სამსახურები; და თუ სახელმწიფოს მინიმუმ მაინც გააჩნია სხვა სახელმწიფოსთან ინტერესთა მიმდინარე კონფლიქტი, რომ არაფერი ვთქვათ საომარ ვითარებაზე და ოკუპაციაზე, მისთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის ამოცანაა, რომ გამოწვევებთან გამკლავებისას ეფექტურად გამოიყენოს სადაზვერვო საქმიანობა.

ნების სიმტკიცე – მეომარის მთავარი იარაღი

ის უპირველეს ყოვლისა საინტერესოა იმით, რომ ჩვენი თანამედროვე იყო. მეორეს მხრივ, შარონი პატარა ერის სამხედრო-პოლიტიკური მოღვაწე იყო, რომელსაც საკუთარი ნების სიმტკიცის ფორმირება და გამოვლინება უწევდა ჯერ არ შემდგარი, შენებადი ჰიბრიდული დემოკრატიის სახელმწიფოს პირობებში. ასეთი ვითარება თვისობრივად განსხვავდება ნების სიმტკიცისთვის ისეთი ასპარეზისგან, როგორც შეიძლება არსებობდეს ისეთ დიდ და ძლიერ სახელმწიფოებში, როგორიც ამერიკა, ინგლისი, ან საფრანგეთია, თუნდაც უკიდურესად დაძაბულ პოლიტიკურ-სამხედრო პირობებში.

არიელ შარონის პოლიტიკური ცხოვრების შეფასებისას შეიძლება ძალიან ბევრჯერ სიტყვები – „საკამათო“, „სადაო“ წამოტივტივდეს, მაგრამ სწორედ ერთი შეხედვით ამ არაცალსახა „საკამათო“ ისტორიაში მდგომარეობს მისი ნების სიმტკიცის ნამდვილი შინაარსი.

მოთმინებაც არის სიძლიერის კომპონენტი…

ეს ფრაზა უკვე ხანში შესულ პრემიერ-მინისტრს არიელ შარონს ეკუთვნის, რომელიც მან ტერორისტული აქტის შედეგად დაჭრილების მონახულებისას თქვა საავადმყოფოში. 2001 წელს ძალიან ბევრს გაუკვირდა „მოთმინების პოლიტიკის“ დეკლარირება ადამიანისგან, რომელიც მთელი ცხოვრება სრულიად საპირისპირო – მოუთმენლის, მაქსიმალისტის და „სისხლისმღვრელის“ რეპუტაციით სარგებლობდა. სინამდვილეში საქმე იმაში იყო, რომ როგორც ამ პოზიციის განცხადებისა 2001-ში, ასევე მთელი ცხოვრების მანძილზე დაწყებული უბრალო ჯარისკაცობიდან პრემიერ-მინისტრობამდე, შარონის ქცევებს და ხედვებს განსაზღვრავდა მისი თვალით დანახული ისრაელის ინტერესები და უსაფრთხოება, ის უკიდურესობაც კი, რომელიც წლების განმავლობაში მის ქცევებს ახასიათებდა, ისევ და ისევ ისრაელის ინტერესებით  და უსაფრთხოებით იყო გამოწვეული. სწორედ ამ კომპონენტებით ხელმძღვანელობდა როცა როგორც პრემიერ-მინისტრი სამშვიდობო შეთანხმებისკენ „ექაჩებოდა“ ისრაელს და ათეულობით წლების წინ კი, როგორც დაბალი რანგის სამხედრო ისეთ „სისხლისმღვრელ სამხედრო ოპერაციებს“ ატარებდა ებრაელების დასაცავად, რომელიც ისრაელის სახელმწიფოს საერთაშორისო იმიჯსაც კი დარტყმის ქვეშ აყენებდა.

იერუსალიმი 2001 წ. იუდეველების წმინდა ადგილას – დასავლეთის კედელთან იურუსალიმის “ძველ ქალაქში”

ნების სიმტკიცე თავისთავად იგრძნობა ფრაზაში, რომ „მოთმინებაც სიძლიერეა“, მაგრამ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, თუ როგორ მივიდა ასეთ ხედვამდე შარონი პერსონალურად, რა გზა გაიარა მისმა პოლიტიკის ფორმირებამ.

შარონის პერსონალური ისტორია, მისი მთელი ცხოვრება ისრაელის ახალგაზრდა სახელმწიფოსთან სრულად იყო დაკავშირებული, რამდენიმე წლით თვით ოფიციალურ სახელმწიფოზე უფროსს, შარონის უშუალო მონაწილეობის გარეშე არცერთ მოვლენას არ ჩაუვლია ისრაელის დამოუკიდებლობისთვის ომიდან XXI საუკუნემდე. მისი მონაწილეობა ხშირად ტრიუმფალური შედეგის, ხშირად კი კატასტროფული პოლიტიკური კატაკლიზმების მთავარი განმაპირობებელი იყო. უმრავლეს შემთხვევაში კი ასეთი გადაჯაჭვულობა ქვეყნის ისტორიასთან, მისი განვითარების ეტაპთან პირადად შარონის არჩევანი იყო და არა ისრაელის. მისი ოპონენტები მის ასეთ არჩევანს ძალიან ადვილად არქმევდნენ ამბიციურობას, „ძალაუფლების სურვილს“, „ძალაუფლების წყურვილს“, მაგრამ თუ დეტალურად დავაკვირდებით ცხოვრების ახალგაზრდობიდანვე კარგად ჩანს, რომ ეს ადამიანი ნამდვილად საკუთარ სამსახურს სთავაზობდა საკუთარ სახელმწიფოს და ხალხს. შეიძლება ისიც კი ითქვას, რომ ხშირად „ძალით სთავაზობდა“ საკუთარ სამსახურს ისრაელს. ვინაიდან ძნელად თუ მოიძებნება არიელ შარონის ანალოგი იმ თვალსაზრისით, რომ საკუთარი ცხოვრების მანძილზე ის ქვეყნის სამსახურიდან არა ერთხელ იყო „გაძევებული“, გარიყული, იგნორირებული და დაგმობილი, ხან სამხედრო ხელმძღვანელობის, ხან პოლიტიკური ისტაბლიშმენტის და ხანაც თვით ხალხის მიერ. მთელი ამ პერიოდის მანძილზე პირადად მას ბევრჯერ ჰქონდა საკუთარი მხრიდან მორალური უფლება საჯარო საქმიანობისგან კარის მიჯახუნების და კიდევ უფრო მეტად გამოუვალი ვითარების გამო ყველაფერზე ხელის ჩაქნევის შესაძლებლობა.

მისი ნების სიმტკიცის მთავარი შტრიხი სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ უამრავი მიზეზის, ცალსახა მოცემულობების მიუხედავად არ დაანება ისრაელის ინტერესების და უსაფრთხოების სამსახურს თავი, მთელი ცხოვრების მანძილზე არასდროს აღმართა პერსონალური მარცხის, დანებების თეთრი დროშა, მაშინაც კი როცა გარესამყაროს აბსოლუტური უმრავლესობა მას წარსულის ადამიანად მიიჩნევდა. პირიქით, ყველა სირთულის ფონზე შარონი დამარცხებაში ახალ ძალებს პოულობდა, შეცდომებიდან მნიშვნელოვანი გაკვეთილები გამოჰქონდა და შედეგად მხოლოდ წინ მიიწევდა ყველა მიმართულებით.

ეროვნული ინტერესისათვის უპირობო ერთგულება იყო იმის მიზეზი, რამაც შარონი ყველაზე უერთიერთგამომრიცხავი ქცევების პოლიტიკოსად აქცია  ისრაელის ისტორიაში. ადამიანი რომელიც ზოგჯერ ეროვნული გმირი, ზოგჯერაც ერის მიერ შერისხული, დროის სხვადასხვა მონაკვეთში ურთიერთსაპირისპირო პოზიციებს აფიქსირებდა უმნიშვნელოვანეს თემასთან დაკავშირებით. ის იყო პალესტინალური სახელმწიფოს შექმნის მთავარი მოწინააღმდეგეც და მოგვიანებით პროპაგანდისტი, უსაფრთხოების კედლის მომხრე და მოწინააღმდეგე, სპარსეთის ყურის პირველი ომის დროს ისრაელის აქტიური ჩართულობის მომხრე, რიგ შემთხვევაში რამე სახის ჩარევის სასტიკი მოწინააღმდეგე, ოკუპირებული ტერიტორიების დატოვების წინააღმდეგი და მოგვიანებით ამ პოლიტიკის გამტარებელი. მისი ხედვები და პოზიციონირება ყოველთვის პოზიციის რადიკალური ფორმით ფიქსირებაში გამოიხატებოდა, რაც ოპონენტებს მასზე მუდმივი დარტყმების განხორციელების საშუალებას აძლევდა, მაგრამ შარონი პირადი კომფორტის გამო არ ერიდებოდა ზუსტად იმ პოლიტიკის გატარებას, რომელიც იმ კონკრეტულ მომენტში ისრაელისთვის მნიშვნელოვნად მიაჩნდა.

1998 წ. შარონი აშშ-ს სახელმწიფო მდივან მადლენ ოლბრაიტთან ერთად

მაგალითად საგარეო საქმეთა მინისტრობის პერიოდში, როდესაც ისედაც დამძიმებული იყო მოკავშირეებთან წარსულში დაძაბული ურთიერთობები, კოსოვოში კოალიციური ძალების შეჭრის საკითხში ამერიკისთვის ისრაელის მხარდაჭერის არ დაფიქსირებაში ლომის წვლილი შეიტანა, შეიძლება ითქვას, რომ ნეთანიაჰუს ორჭოფობის პირობებში ეს სწორედ შარონის საჯარო განცხადებებმა გახადა ცნობილი, რომ კოსოვოში შეჭრას ისრაელი მხარს არ უჭერდა.  შარონს ამ პოზიციისთვის მყარი არგუმენტები ჰქონდა ისევ ისრაელის ინტერესებიდან გამომდინარე, ის თვლიდა რომ კოსოვოს „რეგიონალურ ომში“ გარე ჩარევის პრეცენდენტი შეიძლებოდა მომავალში საშიში აღმოჩენილიყო ისრაელის რომელიმე რეგიონალური ომისთვის. მისი უკომპრომისო პოზიციების რადიკალური გამოხატვის ფორმა იყო მიზეზი, რომ შარონი დროის სხვადასხვა მონაკვეთში, ისრაელის თითქმის ყველა პოლიტიკურ და სამხედრო ლიდერთან კონფლიქტში იყო. ისრაელის პოზიციების უკომპრომისო დაცვის გამო ისრაელის მთავარ მოკავშირესთან ამერიკასთან ურთიერთობებში, პრეზიდენტების კარტერის, რეიგანის და ბუში უფროსის დროს პერიოდულად პერსონა ნონ გრატად იყო ქცეული ამერიკული ადმინისტრაციისთვის. ბევრი ასეთ ვითარებას  მის უტაქტობას აბრალებდა, დიპლომატიური უნარების არ ქონად აფასებდნენ, მაგრამ მოგვიანებით როგორც პრემიერ-მინისტრმა ასეთი უნარების არათუ ფლობა, მათი ბრწყინვალედ გამოყენებაც აჩვენა, როცა სამხედრო პროცესი დაძრა, პროცესი, რომელიც უკვე ამ სახით შედიოდა ისრაელის ინტერესებში. მაგრამ იმ წლებში, როცა დემონსტრაციულ უარს მიიღებს, როგორც მინისტრი პერსონალურ აუდიენციებზე ოლბრაიტისგან, ბეიკერისგან, ჟაკ შირაკისგან და გერჰარდ შროდერისგან, ბუნებრივია ახლა თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ასეთი ფიასკოები შარონის მხრიდან ისრაელის ინტერესების უკომპრომისო დაცვა იყო და როგორც ყოველთვის, საერთაშორისო არენაზეც ამ საქმეს ისე წირავდა პირად რეპუტაციას, როგორც თავის დროზე ბრძოლის ველზე მყოფი სამხედრო საკუთარ სიცოცხლეს. რათქმაუნდა ეს უკვე ამ ადამიანის ხასიათის თვისებაა, მტკიცე ნებისყოფის მაჩვენებელია. ეს მისი მარცხების და გამარჯვებების მთავარი კომპონენტი, ახალგაზრდა შარონის სულში ადრეულ წლებში დამოუკიდებლობისთვის ომიდან მოყოლებული ფორმირდებოდა.

კრიმინალური კლანების პოლიტიკური საცეცები

იტალიის ინფრასტრუქტურის მინისტრის ეს სიტყვები აღიარებაა იმ ფაქტის, რომ ხელისუფლების, პოლიტიკური წრეების და ორგანიზებული დანაშაულის თანაცხოვრება ჩვეულებრივი ყოფითი მოვლენა და მათი „წარმატებული“ საქმიანობის ერთ-ერთი წინაპირობაა. ნიშანდობლივია ეს სიტყვები იმ სამინისტროს ხელმძღვანელისგან, რომლის თანხების კორუფციული განკარგვა წარმოადგენდა კრიმინალის მთავარ შემოსავლის წყაროს. ამ ჯგუფების სიმბიოზი ურთიერთსარგებლიანობას ეფუძნება – ერთის მხრივ, ორგანიზებული დანაშაულისათვის ხელმისაწვდომი ხდება საბიუჯეტო სახსრები, ხოლო მეორეს მხრივ, პოლიტიკური ჯგუფები სარგებლობენ საარჩევნო მხარდაჭერით.

კამორა მე-19 საუკუნის ბოლოს

კამორა ნეაპოლის რეგიონალური დანაშაულებრივი უძველესი ქსელია. მასზე პოლიციური ჩანაწერი მაფიამდე წლებით ადრე – 1820 წელს გაჩნდა. მაფიისგან განსხვავებით, რომლის თავდაპირველი ძირითადი საშემოსავლო და საორგანიზაციო საყრდენი აგრარული სექტორი იყო, კამორასთვის საუკუნეების განმავლობაში მთავარი საყრდენი, მოქმედების არეალი და შემოსავლის წყარო სასჯელაღსრულების სისტემები იყო. მიუხედავად იმისა, რომ ურბანულ დასახლებებში აქტიურად ვითარდებოდა, კამორა ყოველთვის იმართებოდა ციხიდან.

კამორა განსაკუთრებით საყურადღებო ფენომენია საქართველოსთვის, რადგან ძალიან გავს ქართულ ორგანიზებულ დანაშაულებრივ სისტემას, თანაც სხვადასხვა ასპექტში.

ციხე – ორგანიზებული დანაშაულის შტაბ ბინა და მართვის ცენტრი

კამორამ პირველმა გააფორმა ციხის ადმინისტრაციებთან სისტემატიზირებული შეთანხმება. ამ შეთანხმების თანახმად კამორა უზრუნველყოფდა ციხეში სიმშვიდეს, მოუხსნიდა რა ადმინისტრაციას და შესაბამისად სახელმწიფოს დამატებით საზრუნავს და წუხილებს. სანაცვლოდ კამორა იღებდა უფლებას – უკიდურესი ზეწოლა მოეხდინა დანარჩენ პატიმრებზე და, მეორეს მხრივ, ესარგებლა კომფორტული, პრივილეგირებული პირობებით საპატიმრო დაწესებულებებში.

სალვატორე დე კრეშენცო – მე-19 საუკუნის 60-იანი წლების ყველაზე ცნობილი ბოსი

ამ ვითარების ერთ-ერთ უძველეს წყაროს წარმოადგენს მეცხრამეტე საუკუნეში ნეაპოლში მცხოვრები შვეიცარიელი მკვლევარის დაკვირვება. მარკ მონიერის “Le Camorra” დეტალურად აღწერს კომორისტებისა და ჩვეულებრივი პატიმრების ურთიერთობას ციხის შიგნით. მისი კვლევის მიხედვით, კამორისტების ნებართვის გარეშე პატიმრებს არ ჰქონდათ ჭამის, სმის, სიგარეტის მოწევის ან თამაშის უფლება, პატიმარს კომორისტისთვის უნდა მიეცა 10% ყველაფრისგან რასაც ოჯახი უგზავნიდა. უნდა გადაეხადა ციხეში ვაჭრობისთვის, ასევე სხვა ნებისმიერი მნიშვნელოვანი თუ წვრილმანი საქმინობის ნებართვისთვის. პატიმარს ასევე კამორისტებისთვის უნდა გადაეხადა ადვოკატის ყოლის უფლებისთვის. ნებისმიერი იხდიდა, თვით უქონელიც, სრულიად ღატაკსაც ეკისრებოდა კამორისტისთვის გადახდის ვალდებულება, წინააღმდეგ შემთხვევაში ნებისმიერს ცემაში სიკვდილი ემუქრებოდა.

ეს სურათი ძალიან გავს იმას, რაც ხდებოდა საბჭოთა კავშირის ეპოქაში, განსაკუთრებულად კი თითქმის ზედმიწევნით აღწერაა უკვე პოსტსაბჭოთა პერიოდის დროს ქურდული სამყაროს მიერ ციხეების მართვის სტილისა. მიუხედავად ეპოქალური სოციალურ-ეკონომიკური ცვლილებებისა, იტალიურ კამორას ეს ნიშა არ დაუკარგავს, რათქმა უნდა ფორმებმა განიცადეს დროის მიერ მოტანილი ტექნიკური ცვლილებები, მაგრამ კამორა დღემდე რჩება იტალიაში, განსაკუთრებით ნეაპოლური ციხეების სრულ ბატონ-პატრონად.

1991 წელს ნეაპოლის პოლიციის უფროსმა რეგიონში დრამატულად გაზრდილ დანაშაულზე პასუხისმგებლობა პრაქტიკულად საჯაროდ მოიხსნა, განაცხადა რა რომ „ყველაფერი რაც ხდება გარეთ იგეგმება შიგნით [ციხეში]“.

კამორა მინიმუმ სამჯერ მაინც გამოცხადდა ოფიციალურად დამარცხებულად, სამივეჯერ XX საუკუნეში და სამივეჯერ დიდი შეცდომა აღმოჩნდა. XX საუკუნის შუა ხანებში, ერთგვარი დასუსტების ფონზე რაფაელე კუტოლომ, რომელიც წლების განმავლობაში არ გამოსულა მკაცრი რეჟიმის ციხიდან, ასევე ციხიდან გამოუსვლელად შექმნა კამორას ერთ-ერთი ყველაზე მძლავრი ახალი ტალღა “Nuova Camorra Organizzata“ (NCO) – ახალი კამორას ორგანიზაცია, ციხიდან გამართა ერთ-ერთი ყველაზე მასშტაბური, სასტიკი და შემოსავლიანი ქსელი მთელი კამორას ისტორიაში.

რაფაელე კუტოლო

კამორას გენეტიკური კოდი უცვლელია, მისი სიცოცხლის წყარო ციხეებიდან მოდის, ციხეებში კონტროლის მეშვეობით ინარჩუნებს ორგანიზებულ სახეს. სანამ მისი საჭიროება ციხეში არ გაქრება, არსებული სისტემა მხოლოდ გაძლიერდება. ამიტომაც კამორისტი მით უფრო დაფასებულია, თუ საპყრობილეში იხდიდა სასჯელს. ნებისმიერი კამორისტი გმირია თუ კამორას მტერი ფიზიკურად ან მორალურად ჰყავს განადგურებული. კამორა დღემდე აგროვებს ე.წ. „საერთოს“, რომელიც იხარჯება ციხეებში მყოფი კამორისტების და მათი ოჯახების შესანახად და რათქმა უნდა ადმინისტრაციის მოსასყიდად.

კამორისტები და კანონიერი ქურდები  – ერთი მედლის ორი მხარე

სიტყვა კამორისტი შინაარსობრივად  „კანონიერ ქურდს“ აღნიშნავს. თვითონ კი იტალიური სისტემის მიმდევრებს საკუთარი თავი „ღირსეულ კაცად“ მიაჩნდათ, დაახლოებით ისე, როგორც ჩვენთან „კაი ბიჭების“ შემთხვევაშია.

ამასთანავე ყველაფერი რაც განასხვავებს კამორას მაფიისგან ძალიან ამსგავსებს ქართულ ქურდულ სამყაროს. ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებით თვალში საცემია მართვის და კონტროლის ჰორიზონტალური სტილი. მაფიის მსგავსი ოჯახურ-კლანური ვერტიკალური მართვა სრულიად უცხოა კამორასთვის. მისი მმართველობითი ფორმირება და ფუნქციონირება ისე არის გაშლილი და მიმობნეული, როგორც ქურდული სამყაროსი. ამ მხრივ ნამდვილად უფრო „დემოკრატიულია“. შედეგად კი, მაფიისგან განსხვავებით, რომლის ძირითადი ლიდერების იდენტიფიცირება და მასზე ორიენტირება ყოველთვის შეუძლია სახელმწიფოს, კამორას შემთხვევაში, ისევე როგორც ქურდული სამყაროს შემთხვევაში ეს შეუძლებელია. აქ გველეშაპს უამრავი თავი აქვს და ერთის წაცლა მეორის ამოსვლას იწვევს. კამორას და ქურდულ სამყაროს უბრალოდ არ გააჩნია ლიდერთა წრე, რომელთა იდენტიფიცირებით და შემდეგ სამართლებრივი რეაგირებით გარკვეული დროით მაინც იქნეს შესაძლებელი  მისი თუნდაც დროებითი პარალიზება. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ როგორც კამორას, ასვე ქურდულ სამყაროს გააჩნია გადაწყვეტილების მიმღები ლიდერთა უწყვეტი ქსელი, რომლის თანახმადაც სრულიად ახალ-ახალ ადამიანებს ადვილად შეუძლიათ ახალი დანაშაულებრივი სისტემურ-ქსელური დავალებების გაცემა. ორგანიზაცია ამ თვალსაზრისით სრულიად უწყვეტად ფუნქციონირებს.

კამორას კლანები – ჰორიზონტალური მმართველობა

კამორას და ქურდული სამყაროს საერთო დამახასიათებელი ნიშანია ისიც, რომ ორივენი ბევრად უფრო სახალხო, მასიური დანაშაულებრივი ორგანიზაციაა, ელიტარული მაფიისგან განსხვავებით. ისინი უფრო დიდი დოზით სარგებლობენ ქუჩის მხარდაჭერით, რომანტიკულ-იდეალისტური თვალსაზრისით  მათი მხარდამჭერები უფრო ახალგაზრდები არიან. ისინი მაფიისგან განსხვავებით საკუთარ რიგებს მასიურად ავსებენ საზოგადოების შედარებით დაბალი ინტელექტუალური და ღარიბი ფენებიდან.

კამორას და ქურდულ სამყაროს მაფიისგან განსხვავებით დიდი ხნის განმავლობაში არ ჰქონდათ საერთაშორისო ცნობადობა. თუ კამორას შემთხვევაში რობერტო სავიანომ ის მსოფლიოს გააცნო, მსოფლიოში მის მიმოფანტულ წევრებს საერთაშორისო გავლენები მაინც არ გააჩნიათ ზუსტად ისე როგორც ქურდულ სამყაროს. კი არის მიმობნეული ევროპის მასშტაბით, მაგრამ საკუთარი ძალადობრივ მექანიზმებს მაინც ძირითადად ეთნიკურად ქართული ჯგუფების, ან პოსტ საბჭოთა სივრციდან წამოსული დიასპორების ფარგლებში იყენებს.

კამორამ ზუსტად ისეთი ქუჩური ბანდიტიზმის გზა გამოიარა, რაც ჩვენ გვახსოვს 1990-2000 წლების მიჯნაზე, ქართული ბანდიტური პერიოდიდან მისთვის დღემდე დამახასიათებელია ჩვეულებრივი რეკეტი, ყაჩაღობა, კონტრაბანდა, მაგრამ წარსულისგან განსხვავებით ამას აღარ აკეთებს დემონსტრაციულად, ყოველ შემთხვევაში ცდილობს ყველგან და ყოველთვის ნაკლებად იხმაუროს.

კამორისტის დაკავება

მან დროთა განმავლობაში შეცვალა ეკონომიკური საქმიანობის ძირითადი მეთოდები, ქუჩიდან ნელ-ნელა ბიზნეს კაბინეტებში გადაბარგდა, ასევე შეცვალა სახელმწიფოს სახელით მათთან დაპირისპირებულ ვიწრო ჯგუფებთან ურთიერთობის მეთოდი. ვიწრო ჯგუფებს იმიტომ ვამბობ, რომ რეალურად სახელმწიფოს და ორგანიზებულ დანაშაულს შორის წარმოქმნილი ყოველი დაპირისპირებისას ერთ მხარეს სახელმწიფოს სახელით არის ენთუზიასტ ადამიანთა მცირე ჯგუფი, მეორე მხარეს ორგანიზებული დანაშაულებრივი სამყარო სრულად და მასთან ერთად იმავე სახელმწიფოს მნიშვნელოვანი ნაწილი, მაგალითად როგორც ეს იყო ფალკონეს შემთხვევაში.

Cosa Nostra პოლიტიკურად…

23 მაისს ევრონიუსის მთავარ ამბებში ვნახე ფალკონეს მკვლელობის 25 წლისთავისადმი მიძღვნილი ცერემონიალი იტალიაში. წარმოდგენა არ მქონდა ვინ იყვნენ ის ოფიციალური პირები, ვინც ამ ღონისძიებას ესწრებოდნენ, მაგრამ ეჭვიც არ მეპარება, რომ მათ შორის ვინმე იქნებოდა მაფიოზი, ვინმე კამორისტი. საქართველოში ყველას გაგვიგია მაფიის შესახებ, მაგრამ სინამდვილეში მაინც ცოტა ვიცით იტალიაში ორგანიზებულ დანაშაულის არსზე, კრიმინალის მიერ სახელმწიფოსა და პოლიტიკის მართვის მეთოდებზე. საქართველოში ბევრს არ აქვს ინფორმაცია იმ ადამიანების შესახებ, ვინც აქტიურად დაუპირისპირდა პოლიტიკისა და კრიმინალის ამ ალიანსს – ჯიოვანი ფალკონეზე და მის თანამებრძოლ პაოლო ბორსელინოზე, რომლის მკვლელობის 25 წლისთავი დღეს, 19 ივლისს არის.

ჯიოვანი ფალკონე (მარცხნივ) და პაოლო ბორსელინო

თამაშის წესები

მიუხედავად იმისა, რომ პალერმოს სასამართლოს „მაქსი-პროცესმა“ ფალკონეს მსოფლიო ცნობადობა და დიდი ავტორიტეტი მოუტანა, სინამდვილეში ამ წარმატებულმა ანტიმაფიოზურმა გამოძიებამ მას უდიდესი პრობლემები შეუქმნა. იმ დღეებიდან მოყოლებული ფალკონეს ცხოვრება და საქმიანობა სიკვდილის დღემდე უფრო პრობლემური აღმოჩნდა ვიდრე მანამდე.

პალერმო, 1986 წ. მაქსი-პროცესის (Maxi-trial) გახსნა – სასამართლო პროცესი მაფიის წინააღმდეგ

„მაქსი-პროცესის“ მიმდინარეობის პერიოდშიც კარგად ჩანდა ორგანიზებული დანაშაულის, პოლიტიკის და სასამართლოს ერთ ხმაში მოქმედება. „მაქსი-პროცესზე“ უმძიმესი ორგანიზებული დანაშაულებრივი სამყაროს წევრებისთვის უამრავ ადამიანს მიესაჯა სასჯელები, მაგრამ მათმა უმრავლესობამ ციხე ძალიან მალე დატოვა. უმთავრეს დამნაშავეებს კი ეს მოკლე პერიოდიც თითქმის არ უგრძვნიათ იმ განსაკუთრებული პირობების გამო, რომელშიც იმყოფებოდნენ, პრაქტიკულად სასტუმროში ცხოვრობდნენ როგორც მომსახურების, კომფორტის, ასევე დროის თვალსაზრისითაც. პროცესი ძალიან ცინიკურად განვითარდა, ბუნებრივია ყველა მსჯავრდებულმა განაჩენი გაასაჩივრა. პოლიტიკოსებმა უზრუნველყვეს ჩვენთვის ცნობილი ე.წ. „საქმის დაწერის“ წესი, რომლის მეშვეობითაც ყველა ეს საქმე ხვდებოდა უზენაეს სასამართლოში მოსამართლე კორადო კარნევალეს ხელში, რომელმაც 400 განაჩენი გაუგებარი მიზეზით ერთმანეთის მიყოლებით გააუქმა. მიუხედავად იმისა რომ „მაქსი-პროცესი“ მთელი ერის თვალწინ მიმდინარეობდა, მის მიმართ არნახული საზოგადოებრივი ინტერესი არსებობდა, როგორც კი კონკრეტული საქმე სასამართლოს უზენაეს ინსტანციამდე – კარნევალემდე მიაღწევდა, ყველაფერი ისევ სამართლის სახელით წყალში იყრებოდა. ასე დაიმსახურა მოსამართლე კარნევალემ ზედმეტსახელი „განაჩენების მკვლელი“. კანონის თვალსაზრისით ყველაფერი წესრიგში იყო, უზენაესი სასამართლოს განაჩენი საბოლოო, თანაც გამამართლებელი, ანუ ჰუმანური გადაწყვეტილება რეპრესიულის საპირწონედ. გამაოგნებელი კი ის იყო, რომ უზენაესი სასამართლოს ერთი მოსამართლე რამდენიმე კოლეგასთან ერთად საკმარისი იყო შავი თეთრად გამოეცხადებინა და საერთოდ ეჭვქვეშ დაეყენებინა მაფიის არსებობის საკითხი. „მაქსი-პროცესი“ იყო მთავარი მოვლენა რომელმაც საყოველთაო ცნობადობა მოუტანა ფალკონეს და ბორსელინოს, პროცესი რომელიც ენთუზიასტი იდეალისტი გამომძიებლების მიღწევა იყო, მაგრამ პოლიტიკოსთა და უზენაესი სასამართლოს მაფიასთან გარიგებამ ცირკად აქცია.

პალერმო ,1986წ. მაფიის წევრები სასამართლო პროცესზე

„მაქსი-პროცესის“ შედეგად ფალკონეს სახალხო იმიჯი შექმნისთანავე გახდა მისთვისვე მთავარი პრობლემა, მისივე პერსონალური რეპუტაციისთვის. სინამდვილეში მსოფლიო ცნობადობის მქონე ფალკონე არასდროს ყოფილა „მაღალი თანამდებობის პირი“, უფრო სწორედ ყოველთვის მეორეხარისხოვანი თანამდებობა ეჭირა, მიუხედავად იმისა, რომ უმაღლესი ხარისხის და მსოფლიო მასშტაბის გამოძიებებს ატარებდა.

მალე იმ რეგიონალურ დანაყოფში სადაც ფალკონე მუშაობდა მთავარი პროკურორის პოსტი ვაკანტური გახდა. ბუნებრივია, ფალკონემ  შეიტანა განაცხადი. გულწრფელად სწამდა, რომ ამ პოსტს არა მხოლოდ მიღწეული წარმატებების გამო იმსახურებდა, არამედ ბევრად ფართო და ეფექტური გამოძიებების წარმოებას შეძლებდა, მაფიისთვის უფრო მასშტაბური დარტყმების მიყენებას. გულუბრყვილოდ დარწმუნებული იყო, რომ ამ ადგილს მიიღებდა.

მოსამართლე კორადო კარნევალე – “განაჩენების მკვლელი”

თუმცა ომში ყველაფერი სხვანაირად განვითარდა, სასამართლო სისტემის მესვეურების და პოლიტიკოსების მიერ ამომრჩეველ კომისიაში მანიპულაციების მთელი წყების ჩატარების შედეგად „ცალსახად ფალკონეს ადგილი“ სხვამ დაისაკუთრა. მხოლოდ არჩევნების დასრულების შემდეგ მიხვდა ფალკონე საკუთარი მდგომარეობის სირთულეს. ფალკონე თვლიდა, რომ მიხვდა თამაშის წესებს. ისინი კლავენ თანამდებობის პირს, როცა ფატალური კომბინაცია დგება, როდესაც იწყება მაფიისთვის სახიფათო ადამიანის  იზოლირებს პროცესი.

სასიკვდილო განაჩენი – დისკრედიტაცია და იზოლირება

„მაქსი-პროცესზე“ ფალკონეს უკვე დამტკიცებული ჰქონდა, რომ საშიში იყო, ხოლო ის რომ პოლიტიკური და იურიდიული წრისგან იზოლირებული აღმოჩნდა, ეს სულ ახლახანს, ამ არჩევნებზე შეიტყო. ამიტომაც, იმავე საღამოს არჩევნების შემდეგ 1988 წ. 19 იანვარს რამდენჯერმე გაიმეორა ფრაზა „მე უკვე მკვდარი ვარ“. ეს არ იყო წინათგრძნობა, ეს სიტუაციის გათვითცნობიერება იყო. მის სიკვდილამდე კიდევ 4 წელი იყო დარჩენილი, მაგრამ როგორც აღმოჩნდა ის 4 წელი იმიტომ გაძლო, რომ იზოლირების ხარჯზე ნაკლებ საშიშად რჩებოდა. ბუნებრივია მას მუშაობა და ბრძოლა არ შეუწყვეტია. ეს არც არის გასაკვირი, ვინაიდან წინააღმდეგ შემთხვევაში არც მისი მკვლელობა მოხდებოდა და საერთოდაც იდეალისტი ადამიანების სახელები იმიტომაც ვიცით, რომ ისინი საკუთარ იდეებს სიცოცხლის ფასად ემსახურებიან.

ახალი უფროსის პირობებში ფალკონეს ხელები შეკრული აღმოაჩნდა. მოქმედების თვალსაზრისით იმდენად შეზღუდეს, რომ ერთი პერიოდი სრულიად რეალისტური განცდა არსებობდა – მას სამსახურის დატოვების გარდა სხვა გზა არ რჩებოდა, მაგრამ არაფრის კეთებას და სახლში წასვლას ბრძოლა არჩია, თუნდაც შეკრული, თუნდაც ცალი ხელით.

1982 წ. პალერმო. სალვატორე (სალვო) ლიმა  – მაფიასთან დაახლოებული იტალიელი პოლიტიკოსი, პალერმოს მერი. მოკლა მაფიამ 1992 წ. დავალების შეუსრულებლობის გამო

ამ პერიოდში დაიწყო დისკრედიტაციის მასშტაბური კამპანია ფალკონეს რეპუტაციის წინააღმდეგ, ამ კამპანიის მთავარი მიზანი იყო თუ საბოლოოდ ვერ გაანადგურებდა ფალკონეს, მაშინ ენთუზიასტი, იდეალისტი ანტიმაფიოზის იმიჯს მნიშვნელოვნად მაინც შეურყევდა. ფალკონე ხედავდა როგორ ცდილობდნენ მისი სახელის შებღალვას, რადგან ეს პერიოდი მის ცხოვრებაში ანონიმური წერილების, ანონიმური წყაროების პერიოდად იქცა. ერთის მხრივ მას პირადად უგზავნიდნენ ანონიმურ წერილებს მისი სიკვდილის თარიღით, რაც ძირითადად მასზე ფსიქოლოგიურ ზემოქმდებას ისახავდა მიზნად, მეორესმხრივ კი პოლიტიკური პარტიები, მათი ლიდერები და ჟურნალისტები ღებულობდნენ ანონიმურ წერილებს, რომელსაც ერთადერთი დანიშნულება ჰქონდა – ფალკონეს პერსონალური დისკრედიტაცია და რაც შეიძლება ფართო მასშტაბით. ეს წერილები ნამდვილად იყო ისეთი ფორმით შედგენილი, რომ დამაჯერებლობის ელემენტი გააჩნდა. როგორც წესი, წერილი შეიცავდა რამდენიმე ნამდვილ, საზოგადოებისთვის უცნობ ფაქტს ფალკონეს შესახებ, მაგალითად ისეთი თუ კონკრეტულ დროს სად იყო, ვის შეხვდა, რა თქვა, რას აპირებდა, რაც თავისთავად არანაირ „ცუდ“ ან „ბოროტ“ ქმედებას არ გულისხმობდა, უბრალოდ თუ ვინმე დაინტერესდებოდა, ყველა ამ ფაქტის დადასტურება იყო შესაძლებელი. წერილში კი მთავარი იყო ის ერთი სხვა ინფორმაცია, რომელიც გადამოწმებას არ ექვემდებარებოდა და რომელიც ხან მაფიასთან თანამშრომლობას, ხან კორუფციას, ხანაც საერთოდ მაფიოზის მკვლელობაში თანამონაწილეობას აბრალებდა. ნელ-ნელა ამ წერილების წყალობით ფალკონე არა ანტიმაფიოზი იდეალისტი, არამედ ვიწრო, საკუთარ ინტერესებს გამოკიდებულ ავანტიურისტად ყალიბდებოდა საზოგადოების თვალში, თანაც ისეთად, რომელიც აქტიურად იყენებდა უკანონო ქმედებებს ცრუ მოწმეების ჩათვლით.

ომი – პოლიტიკის გაგრძელება

კიდევ ერთი ფაქტორი, ამ სტატიაში არ ვისაუბრებთ სტრატეგიაზე, მაგრამ ასე განყენებული სახით სტრატეგიაზე ყურადღების არ გამახვილებამ რომ არ დაგვაბნიოს, თავიდანვე განვსაზღვროთ ის კოლინ გრეის კონცეფციით: – „სტრატეგია ეს მხოლოდ ხიდია, რომლის მეშვეობითაც სამხედრო ძალა უკავშირდება პოლიტიკურ მიზანს“. ამიტომაც სტრატეგიაზე აქცენტის გაკეთებამ პოლიტიკაზე და ომზე საუბრისას არ უნდა წარმოქმნას გაურკვევლობები. ჩვენთვის ამ ეტაპისთვის პოლიტიკის აღქმაა თუ როგორ და რანაირად ახერხებს ან სულაც ვერ ახერხებს ის აღიქვას, რომ მის ხელთ არის ისეთი ინსტრუმენტი როგორიცაა ომი.

ომი ყველა ეპოქაში, საზოგადოების განვითარების ყველა ეტაპზე ყოველთვის პოლიტიკური აქტი იყო, ყოველთვის გააჩნდა პოლიტიკური კონტექსტი. თანაც არანაირი მნიშვნელობა არა აქვს პოლიტიკური შემადგენელის მოტივებს, იმას თუ რა სახის არიან ისინი, ეთნიკური, ნაციონალური, რელიგიური, ტერიტორიული, ეკონომიკური, ჰუმანიტარული თუ სხვა. გადაწყვეტილებებს ომის წამოწყების, გავნითარების, მისთვის ფორმის მიცემის შესახებ იღებს პოლიტიკა, ისევე როგორც სამხედრო კონფლიქტის ინიცირებაზე უარის გადაწყვეტილებასაც.

რომ არა ასეთი დომინირება პოლიტიკის მხრიდან ომზე, მაშინ სრულიად სხვა საგანგაშო სურათს მივიღებდით, ვინაიდან „ომი არის ძალადობის აქტი, რომლითაც გვინდა ვაიძულოთ მოწინააღმდეგე დავიყოლიოთ ჩვენი სურვილის შესრულებაზე“ – კლაუზევიცი. თუ გამოაკლდება მას პოლიტიკის დომინანტური შემადგენელი, ხელში შეგვრჩება ჩვეულებრივ კრიმინალური ქმედება. თუ შეიძლება ასე ითქვას, ომში ძალადობას თუ არ ექნება „პოლიტიკური კურთხევა“ ის შეიძლება ცხოველურ ხოცვა-ჟლეტად იქცეს. პოლიტიკურ, რელიგიურ-ტერიტორიულ პრეტენზიებზე დაფუძნებული იყო კაცობრიობის ომი იერიხოში 8 000 წელს ჩვენს წელთაღრიცხვამდე, რომელზეც ერთის მხრივ ინფორმაცია ძველი აღქმიდან მოგვეპოვება და მეორეს მხრივ, იგივე იერიხოს არსებობა არქეოლოგიამაც დაადასტურა.

ბიბლიური იერიხოს ბრძოლა

ძველი ეგვიპტის ფარაონების, ბერძნული აგორის, ეკლესიის, იმპერატორების, მეფეების, ფეოდალების, დემოკრატიული მთავრობების თუ ავტოკრატიული რეჟიმების პირობებში,  სახელმწიფოს პოლიტიკური მოწყობისგან დამოუკიდებლად, ყველა სოციალურ სისტემაში ომს უყურებენ როგორც საკუთარ პოლიტიკურ ინსტრუმენტს, იარაღს.

ომები, რომლებიც ჩვენთვის ცნობილია სხვადასხვა კლასიფიკაციით, სტრატეგიული, ტაქტიკური, მსოფლიო, რეგიონალური, სახელმწიფოთაშორისი თუ სამოქალაქო ნიშნებით, კონვენციური თუ ასიმეტრიული ომების სახით ან სხვა, არ ცვლის მათზე პოლიტიკური გავლენის მნიშვნელობას. ყველა ასეთი თუ სხვა ომის ბედს, ანუ იმის თუ როგორ წარიმართებიან ისინი და რა შედეგებით დამთავრდებიან სამხედრო ძალაზე უფრო მისი პოლიტიკური შემადგენელი განსაზღვრავს, უფრო სწორად ამ უკანასკნელის სიცხადე, თანმიმდევრულობა, სიმტკიცე და ადეკვატურობა.

შევეცდები სწორედ რომ რამდენიმე ომის მაგალითზე ვაჩვენო პოლიტიკური მიზნის, პოლიტიკური გადაწყვეტილების ფასი, რომლებსაც განსაზღვრავს ომების სამხედრო შემადგენელის ბედი, ისე რომ არ შევეხო ამ ომების უშუალო სამხედრო სტრატეგიულ თუ ტაქტიკურ ქცევას – უშუალოდ სამხედროების წვლილს ომის განვითარებაში.

ტრუმენის “მე-3 მსოფლიო ომი”

თებესა და სპარტას ომში ძვ.წ. 362 წელს მომხდარ მანტინეეს უშედეგო ბრძოლაზე წერს ქსენოფონტი: „შედეგად არც ერთ მხარეს მოუპოვებია რაიმე უპირატესობა, არანაირი დამატებითი ტერიტორია, არც ერთი დამატებითი პოლისი, ან რამე სახის დამატებითი გავლენა. სინამდვილეში იმაზე უფრო დიდმა არეულობამ და უწესრიგობამ დაისადგურა საბერძნეთში ამ ბრძოლის შემდეგ, ვიდრე იყო მანამდე“. ქსენოფონტის ეს შეფასება მანტინეეზე სრულად რელევანტურია 2300 წლის შემდეგ ტრუმენის მიერ კორეაში წარმოებული ომის შეფასებისთვის.

კორეაში ვცდილობთ III მსოფლიო ომის თავიდან აცილებას – ასეთი განცხადების გაკეთებამდე, ასეთ რწმენამდე ტრუმენს 5 წლით ადრე 1945 წელს შესანიშნავი შესაძლებლობა ჰქონდა ძირფესვიანად შეეცვალა სამყარო იმ ეპოქაში და შესაბამისად ჩვენს ეპოქაშიც.

1945 წლის პოსტდამის კონფერენციაზე ტრუმენმა სტალინს მსოფლიოს ყველაზე დიდი საიდუმლო გაუმხილა კაცობრიობის ყველაზე დამანგრეველი იარაღის შესახებ. როგორც თვითონ იგონებს, მან სტალინი გვერდზე გაიყვანა და მოუყვა ატომური ბომბის შექმნის წარმატებით დასრულების თაობაზე. ბუნებრივია ტრუმენი ამ სუპერ იარაღის ფლობით სტალინზე ზემოქმედებას ვარაუდობდა, რაც არ გამოუვიდა. საკუთარ მემუარებში ის მოგვიანებით წერს: „საბჭოთა პრემიერმა სპეციფიური ინტერესიც კი არ გამოავლინა ამ ფაქტის მიმართ, ერთადერთი რაც მითხრა იყო ის რომ მოხარულია ამის გაგებით და ბირთვული ბომბის იაპონიაში წარმატებით გამოყენება გვისურვა“.

პოტსდამის კონფერენცია – კლემენტ ატლი, ჰარი ტრუმანი და სტალინი

წესით ამ მოცემულობას ტრუმენი ნათლად უნდა დაერწმუნებინა, რომ იაპონიის გავლით საბჭოეთზე ირიბ ბირთვულ ზემოქმედებას ვერ მიაღწევდა და იაპონიაზე დარტყმის რეალიზაციით უკუ ეფექტს მიიღებდა, საბჭოეთს დააჩქარებინებდა ანალოგიური იარაღის შექმნას. საბჭოეთს ამ პროცესის ფორმირებისთვის ორი მიზეზი ერთდროულად ჰქონდა, ერთი თვითონ ბომბის ქონა და რუსეთში მაშინ აკვიატებული იდეა ყველანაირ დასავლურ ტექნოლოგიურ პროგრესს დაწეოდნენ და გაესწროთ კიდეც. სტალინისთვის ბირთვული იარაღი უპირველეს ყოვლისა პრესტიჟის საკითხი იყო, რასაც შემდგომში წარმოების ნელი ტემპები ადასტურებს. საბჭოეთი ბომბის შექმნის შემდეგ კიდევ დიდხანს დარჩა მხოლოდ ერთი-ორი ცალი ბომბის ამარა.

მიუხედავად სიტუაციის სიცხადისა, ტრუმენმა სრულიად გაუმართლებელი გადაწყვეტილება მიიღო, ნაცვლად იმისა რომ კომუნისტურ რეჟიმთან დაპირისპირების კონტექსტში მოეხდინა ბირთვული ძალის დემონსტრირება, რისი შესაძლებლობა ძალიან მალე უხვად მიეცემოდა, მაინც იჩქარა და იაპონიაზე განახორციელა ბირთვული დარტყმა, სინამდვილეში საბჭოეთზე ირიბი ზემოქმედების სრულად უკუპროპორციული ქმედება. იაპონიაზე ბირთვული დარტყმის თაობაზე დღემდე მიმდინარეობს დებატები, ცენტრალური თემა მორალურ საკითხს უჭირავს, თუმცა სამხედრო მიზანშეწონილობაც რჩება დებატების თემად. აქ აუცილებლად გაზგასასმელია რამდენიმე გარემოება. ბომბის ჩამოგდების მთავარი არგუმენტი ათასობით ამერიკელი ჯარისკაცის პოტენციური სიკვდილისგან გადარჩენაა, რაც სავსებით მოსაღები არგუმენტი იქნებოდა, რომ არა ერთი გარემოება – მიუხედავად იაპონელი სამხედროების მართლა გამორჩეული თავდადებული ბრძოლის სტილისა, სისხლის უკანასკნელ წვეთამდე ბრძოლის მყარი ტრადიციისა, იმ დროინდელი იაპონიის კაპიტულაცია ნამდვილად არ საჭიროებდა ათასობით ამერიკელის მსხვერპლად შეწირვას.  ომი ფაქტობრივად უკვე წაგებული იყო, რადგან იგივე პოსტდამის კონფერენციაზე სტალინმა გადასცა ტრუმენს ინფორმაცია იმის თაობაზე რომ იაპონიამ ორჯერ ითხოვა საკუთარი პირობებით დანებების თაობაზე შუამდგომლობის გაწევა საბჭოთა კავშირის მეშვეობით, რაც რუსების მიერ უარყოფილ იქნა. გარდა ამ ორი შემთხვევისა, იაპონია აქტიურად ცდილობდა დამარცხების გაფორმებას ისეთი პირობით, რომ საკუთარ მიწაზე საოკუპაციო ჯარები არ შესულიყვნენ. ყველა შემთხვევაში იაპონიის დანებება დღეების საკითხი იყო.

„თუ გინდა მშვიდობა, ემზადე ომისთვის“

სამყაროს ისტორიის არცერთ თვალსაწიერ ეპოქაში არ ყოფილა პერიოდი ადამიანთა შორის დაპირისპირების, კონფლიქტის და ომის გარეშე.

მაგალითად სრულფასოვანი ოჯახის, სადაც ბაბუა, შვილი და შვილიშვილია, ერთი თაობა მაინც აუცილებლად იქნებოდა რომელიმე ომის მომსწრე – ან  საკუთარ ქვეყანაში, ან მაღალი ალბათობით რეგიონში, ან უკიდურეს შემთხვევაში მსოფლიოს რომელიმე კუთხეში მაინც, ანუ  ომი ნონსტოპ რეჟიმში მიმდინარეობს.

ილუზია 1: ომი ადამიანის ბუნებასთან შეუთავსებელია

კატაკლიზმური ფილოსოფია, რომლის თანახმადაც ომი ღვთის წყრომა, ადამიანის შეცდომა ან  საერთაშორისო წესრიგის ნაკლის, დეფექტის ბრალია და ამიტომაც წარმოადგენს მხოლოდ გადახვევას, სრულიად მცდარია სინამდვილეში ომი ადამიანური მოვლენაა, მისი წარმოების ფორმები კი არის (კულტურული) ცივილიზაციის განვითარების მონაპოვარი, მაგრამ თვითონ ომი და ბრძოლა ადამიანის ბუნებრივ ინსტიქტს წარმოადგენს.

ომის მიზეზების შესახებ დისკუსიაში ცენტრალური ადგილი ადამიანურ მიზეზებს უჭირავს. დღესაც მიმდინარე დებატები ადამიანის აგრესიულობის შესახებ ორი არგუმენტის ჭიდილია: კონსერვატიული – აგრესიულობა ადამიანის ბუნებრივი შემადგენელია, ლიბერალური – აგრესიულობა სრულიად „აღზრდაზეა“ ანუ გარემოზეა დამოკიდებული.

ომი იმდენი ხნისაა, რამდენისაც ადამიანი. ასე რომ კაცობრიობა  და ბრძოლა ერთად დაიბადა.  თეოლოგიური სწავლებითაც 4 კაციანი მიკროსამყაროდან იწყება ადამიანის ძალადობის ისტორიაც კაენის მიერ აბელის მკვლელობით. თუმცა არა რელიგიურ, არამედ მეცნიერულად დადასტურებული პირველი „ცივილიზებულ“, არა პრეისტორიულ ბრძოლას ადგილი ჰქონდა ძვ.წ. 1479 წელს სირიის ტერიტორიაზე კადეშის ბრძოლა მეგიდდოსთან სირიელებსა და ეგვიპტელებს შორის. ამ სამხედრო შეტაკებამდე პრეისტორიული ომების და ბრძოლების ეპოქაა. საბედნიეროდ, ანთროპოლოგებისთვის ხელმისაწვდომი აღმოჩნდა  დაკვირვების „ლაბორატორია“   ჩვენს ცივილიზაციის მოწყვეტით განვითარებულ და ჩვენს დრომდე ამ სახით მოსული ახალი გვინეის, ავსტრალიის აბორიგენების, ჩრდილოეთ ამერიკელი ინდიელების, ალიასკის ესკიმოსების და იანომამოს სახით. ცივილიზაციისგან მოწყვეტილი ადამიანთა ეს ჯგუფი ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად ადასტურებს, რომ ომი მათი ბუნებრივი მდგომარეობა იყო. მათთან მიმართებით ჰობსი უფრო ახლოს აღმოჩნდა ჭეშმარიტებასთან, ვიდრე რუსო. თუმცა პრიმიტივიზმის წყალობით ამ ხალხებში გარდა გამოხატული აგრესიულობისა, არცთუ იშვიათი იყო ისეთი კონფლიქტებიც, როდესაც დაპირისპირებული ჯგუფები საბრძოლველად გაშლილ ველზე იკრიბებოდნენ და ერთმანეთის შიშით მხოლოდ „ხმაურობდნენ“ დღეების, ხშირად კვირეების განმავლობაში. ასეთი ბრძოლები უმეტესწილად  მსხვერპლის გარეშე მთავრდებოდა.

ილუზიაა, რომ ველური ხალხი ცივილიზებულ ერებთან შედარებით უფრო სასტიკი მეთოდებით იბრძოდნენ. 1638 წელს ნარაგანსეტთან შეტაკებისას  ინდიელები გაოგნებული აღმოჩნდნენ ინგლისელების ძალადობის ფორმებით. ბრძოლის წარმართველმა ინგლისელმა მეთაურმა ეს „გაურკვევლობა“ მარტივად და რაციონალურად ახსნა ფრაზით: „წინააღმდეგ შემთხვევაში ინდიელებს შეეძლოთ ებრძოლათ 7 წელი ისე რომ 7 კაციც არ მოეკლათ“. დღეს კი სრულებით წარმოუდგენელია, საომარმა მოქმედებებმა რამდენიმე კვირის განმავლობაში მსხვერპლი არ გამოიწვიოს.

პრეისტორიული ჯგუფების დაკვირვებით შეიძლება გაჩნდეს აზრი, რომ ბერძნული ომი, დასავლური ომის წარმოების აკვანი, ძალიან ჩვეულებრივი, პრიმიტიული მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად იწარმოებოდა. თავდაპირველი მათი ფორმა არა მარტო დღევანდელობასთან შედარებით, არამედ საბერძნეთის კლასიკურ ხანასთან შედარებითაც კი მცირე ინტენსივობის იყო. ეს ძირითადად მეზობელ სოფლებს შორის ზეთისხილის, ყურძნის და ხორბლის გამო წარმოებული ბრძოლებია. ამ ეპოქას „ფერმერების ომების“ პერიოდსაც უწოდებდნენ. როგორც ჩანს, რაც უფრო მარტივი იყო ადამიანური მოთხოვნილებები, მით უფრო მცირე მასშტაბის და ნაკლებ მსხვერპლს ჰქონდა ადგილი.

კლასიკური საბერძნეთის ეპოქაში დიდი იდეები სძენდნენ ომებს დიდ მასშტაბებს და მასთან ერთად ძალადობის გამოყენების „დახვეწილ“, „ეფექტურ“ ფორმებს. რომ არა ბერძნული ცხოვრების წესების იდეა, კრეატიული საბერძნეთის ფილოსოფია პრიმიტიულ მოთხოვნილებებზე ორიენტირებული ბერძნები ვერ იომებდნენ უკვე ბევრად მასშტაბური მარათონის ბრძოლაში. წინამორბედთა პრიმიტიული მოთხოვნილებები უბრალოდ არ იქნებოდა მოტივი ბრძოლისთვის.

კლასიკური საბერძნეთის ხანაში თვით უკვე ორგანიზებული ჰოპლიტების არსებობისას,  ბრძოლების შედეგად გამოწვეული მსხვერპლის აბსოლუტური უმრავლესობა მოდიოდა ე.წ. „ჭყლეტაზე“. ძირითადად არეულობების, შიშის, პანიკის მუდმივი ხასიათის გამო ჯარისკაცები თანამებრძოლებს თელავდნენ მტრის შიშით გამოწვეული გაქცევის და უკან დახევის დროს. დღეს ასეთ სურათს ვერსად შეხვდებით, ყოველ შემთხვევაში თანამედროვე ორგანიზებულ არმიებში.

ბერძნული ქალაქ სახელმწიფოების მოქალაქე-სამხედრო – ჰოპლიტი

კაცობრიობის ეკონომიკური შესაძლებლობების განვითარებასა და ახალი იდეების გაჩენასთან ერთად ომი განიცდიდა პარალელურ ევოლუციას ბერძნული ჰოპლიტიდან მომავალ ლეგიონებამდე.

რომის რესპუბლიკასთან ერთად ომის წარმოებამ, მისმა მასშტაბებმა და მის მიერ გამოწვეულმა ლეტალურმა შედეგებმაც  პიკს მიაღწია.  განვითარების მწვერვალზე რომმა ნახევარმილიონიანი არმიის შექმნა მოახერხა. ამავე დროს ეკონომიკური ვარდნის პერიოდში სამხედროების რაოდენობა 5-10 ათასამდე დაეცა, ომების ოდენობაც შემცირდა.

რენესანსი არ იყო მხოლოდ ანტიკური ფილოსოფიის და ხელოვნების ხელახლა აღმოჩენის ხანა, ის ზუსტად იმავე დოზით ომის და მისი წარმოების ფორმების აღმოჩენაა. თვით რენესანსსაც კი ომებმა მისცა შანსი. რომ არა მარათონის და სალამინის ბრძოლები, არ იქნებოდა ბერძნული ცივილიზაცია, არც პლატონი და არც არისტოტელე; რომ არა ტურსის (732 წ.) და ლეხის ბრძოლები (955 წ.) არ იქნებოდა რენესანსი.

I და II მსოფლიო ომების შუალედში ომის მიზეზების კვლევის უკვე დიდი ინტერესი არსებობდა. სწორედ ამ პერიოდის – 1932 წლის აინშტაინის და ფროიდის ცნობილი წერილებიც ეხება ამ საკითხს. ორივე თვლიდა, რომ ომის მიზეზები აგრესიულობის და განადგურების ელემენტარულ ადამიანურ ინსტინქტებში უნდა ვეძებოთ. აინშტაინის აზრით ადამიანის ბუნება შეიცავს სიძულვილისა და განადგურების თანდაყოლილ ინსტინქტს, ფროიდი კი დარწმუნებული იყო, რომ მიაგნო ადამიანის „მკვლელობის ინსტინქტს“ სუიციდის სახით. კონრად ლორენცმა კი თავის უნიკალური დაკვირვებით თევზებზე და ფრინველებზე დაასკვნა, რომ აგრესიულობის ინსტინქტი ყველა ცოცხალი არსების თანდაყოლილი გენეტიკური შემადგენელია, რომლის გააქტიურება განპირობებულია გადარჩენის სურვილით, მათ შორის ადამიანებში. სწორედ ამ შეხედულებას ორი ათასი წლით ადრე ეხმაურებოდა ბიბლიური პასაჟი: „ბოროტისკენაა მიდრეკილი ადამიანის გულისთქმა მისი სიყრმიდანვე“ (დაბ.8.21). ომის ადამიანური ბუნებიდან გამომდინარეობის არგუმენტს დაუპირისპირდა ადამიანური მორალის იდეა, თუმცა მორალური ვალდებულებები ხშირ შემთხვევაში თავად წარმოადგენენ ომის მოტივატორს, მაგალითად ჰუმანიტარული ინტერვენციის სახით. ასე რომ ორივე შემთხვევაში ომის მიზეზი ადამიანის ბუნებაშია.

ტურსის ბრძოლა

ადამიანისთვის იმდენად  ახლოა ძალის გამოყენებით მიზნის მიღწევა ანუ ომი, რომ ის ასეთ ძალადობრივ საქციელს ღმერთს მიაწერს. ბიბლიაში ომის სრული სპექტრია ამ თვალსაზრისით წარმოდგენილი, ძალადობის ეტაპობრივი ზრდა მიზნის მიღწევამდე. ღმერთი ჯერ ულტიმატუმს უყენებს ფარაონს, რომელიც არ ემორჩილება მის ნებას და არ უშვებს ებრაელებს, რამდენიმე ძალადობრივი აქტის განხორციელების შემდეგ კი როცა მიზანი ჯერაც არ იქნა მიღწეული, ღმერთი უკიდურესად ამწვავებს ძალადობრივ აქტებს იმის მისაღებად რაც სურს: „შუაღამისას მოაკვდინა უფალმა ყოველი პირმშო ეგვიპტის ქვეყანაში, ტახტზე მჯდომარე ფარაონის პირმშოდან დილეგში მჯდომი პატიმრის პირმშომდე და პირუტყვის ყოველი პირველმოგებული… შეიქმნა დიდი გლოვა ეგვიპტეში, რადგან არ იყო სახლი, სადაც მკვდარი არ ჰყოლოდათ“ (12/29.30). ეს არათუ არაადამიანური, არამედ ზეადამიანური ქცევაა. ადამიანს რელიგიაშიც, თუნდაც ქვეცნობიერად, მაგრამ მაინც გააჩნია საფუძვლები იყოს ბუნებით ომის გამომწვევი.

ომის მიმართ ადამიანებს ყველაზე დიდი ემოციები აკავშირებთ, როგორებიც კი შეიძლება განიცადონ, ისეთები როგორიცაა სიკვდილი და სიცოცხლე, გამარჯვება და მარცხი. ადამიანის ომის მიმართ ასეთმა ემოციური დამოკიდებულებამ გამოიწვია საუკუნეების განმავლობაში ილიადას და ოდისევსი ჯერ ზეპირსიტყვიერად გადაცემა თაობიდან თაობაზე, შემდეგ კი იგივე სენტიმენტები ჰომეროსმა გარდაქმნა  წიგნად.

პირველყოფილი ადამიანის პრიმიტიული მხატვრობაც ბრძოლებს გამოხატავს ადამიანთა და ცხოველთა სამყაროსთან. ასე ომი ადამიანის სულიერი, ესთეტიური მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლადაც კი იქცა. აქილევსის და ჰექტორის ბრძოლა არა მარტო მეტყველებს ადამიანის უდიდეს გრძნობებზე, ის ამავდროულად თეატრია, მაყურებლების თვალწინ მიმდინარეობს და აპლოდისმენტებსაც იმსახურებს. ორთაბრძოლა თეატრის და სპორტული თამაშების ემოციებს ერთნაირად იწვევდა. ადრეულ შუა საუკუნეებში ბრძოლებისთვის სპეციალურად ირჩევდნენ მაყურებლისათვის ხელმისაწვდომ და თვალსაჩინო ადგილს. მოგვიანებით, შუა საუკუნეების ერთ-ერთი სისხლისმღვრელი დაპირისპირება – აზენკურის ბრძოლა 1415 წელს იქვე გორაკზე მყოფი მაყურებელთა თვალწინ მიმდინარეობდა. 1816 წელს კი უკვე ვაშინგტონში, ათასობით საზეიმოდ გამოწყობილი ვაშინგტონელი ქალი და კაცი გამოვიდა ქუჩაში Bull Run-ის პირველი ბრძოლისთვის თვალის სადევნებლად, თითქოს დიდ ღია კინოთეატრში ყოფილიყვნენ. თანამედროვე ომებს და ბრძოლებსაც არ აკლდება ცოცხალი მაყურებელი თუ ამის საშუალება იარსებებს, თბილისის ომსაც ყავდა მაყურებელი რუსთაველზე. სპორტულ თამაშებშიც ადამიანის ძალადობრივი ინსტინქტები ომის, ბრძოლის ემოციას ეხმიანება.  გლადიატორების „თამაშებიდან“ მოყოლებული მუდმივ პოპულარობას ინარჩუნებს ისეთი შეჯიბრებები და სპორტის სახეობები, სადაც აშკარად გამოკვეთილი ბრძოლის იმიტაციაა – ჭიდაობა, კრივი, სხვა ხელჩართული ბრძოლები უდიდესი პოპულარობით სარგებლობს დღესაც. ფეხბურთი, კალათბურთი და რაგბი კი ნაციონალური სიამაყის ინტერესის ისეთ დაკმაყოფილებას წარმოადგენს, რომ მათში გამარჯვება ხშირად ომში გამარჯვების იმიტაციას ქმნის. როდესაც საქართველოს რაგბის ნაკრები რუსეთის ნაკრებს ამარცხებს, თითოეული ქართველი მიუხედავად იმისა არის ის უშუალოდ რაგბის გულშემატკივარი თუ არა ქვეცნობიერად მაინც განიცდის „მტრის დამარცხების“ ემოციას, სიხარულს. ესეც, რათქმაუნდა, მტრის დამარცხების ილუზიაა, მაგრამ მცდარი წარმოდგენაა ისიც, რომ ჩვენი ეპოქის ადამიანი დაცლილია ანტიკური, შუასაუკუნებრივი ბრძოლის ემოციის და მის მიმართ ცხოველური სიყვარულისგან. XXI საუკუნის ადამიანი ძველი ბერძნებისგან განსხვავებით უფრო პრეტენზიულია ბრძოლის ეფექტების, ძალადობის სცენების კარგად დანახვის მიმართ ფართო ეკრანებზე კინოთეატრებში, ჩვენ დღეს უფრო დიდი ინტერესით და უფრო მეტნი ვუყურებთ იმ ბრძოლებს, რომელიც წარსულისთვის გვაქვს თითქოს ჩაბარებული – ვირტუალურ სამყაროში კომპიუტერული თამაშებით გაჩაღებულ ომებში ბევრად მეტი ადამიანი და უფრო დიდი ინტენსივობით არის ჩართული ვიდრე რომელიმე ბრძოლაში, რასაც ჩვენ ასეთ შემთხვევაში აზარტს ვეძახით სწორედ ის არის რაც ადამიანის ბუნების ძალადობრივი შემადგენლის სახით ომის წარმომქმნელი ხდება.

ასე რომ ადამიანური ინსტინქტებისთვის რელიგიურ-პოლიტიკური დოქტრინებით გვერდის ავლა არ გამოდის.  ბოლოს და ბოლოს ომის ასეთი სახის ადამიანურ მიზეზში მდგომარეობს პრეისტორიულ ხანაში ჰომოსაპიენსის გამარჯვება ნეარდენტანელზე დედამიწაზე ექსკლუზივის მოპოვების სახით. გადარჩენისათვის ბუნებრივ კონფლიქტში, რომ არა ასეთი ადამიანური ინსტინქტები, ჩვენ ნამდვილად არ ვიარსებებდით. ასე რომ შეიძლება გავექცეთ რეალობას მხოლოდ იმიტომ რომ მისი ჟღერადობა არ მოგვწონს, სინამდვილეში ვერსად გავექცევით, ერთადერთი შანსი დაგვრჩება თუ გაქცევას შევეცდებით – თავი ამოვყოთ ილუზიაში.